Vaaki va vuyeriwa hi swakudya swa xintu

Orlando Chauke

Ku sukela hi N’wendzamhala na Nyenyenyani a hitin’hweti ta ndlala eka vaaki vo tala va le matikoxikaya, exifundzheninkulu xa Limpopo hambi xiyimo xa swatimali xi nga pfumeli, tani hi leswi ku nga tin’hweti leti taka na Matomani xikan’we na makanyi.

Eka tindhawu leti nga na minsinya ya misanatsi, matomani ya kumeka hi xitalo hi minkarhi ya kona, ku sukela hi N’hwendzamhala lembe na lembe, laha vanhu vo hlaya emigangeni leyi pfumalaka va fambaka va ya khomela matomani ku kota ku hlayisa mindyangu ya vona.

Loko van’wana va khomela matomani hi xikongomelo xo hlayisa minti, van’wana va khomela hi xikongomelo xo xavisa leswaku va ta nghenisa macheleni emindyangwini ya vona, leswaku mali leyi yi ta kota ku pfuna eka timhaka ta mpahla ya va na va xikolo loko lembe ri sungula. “Leyi mali yi ta hi ku olova hikuva matomani ya durha swinene, kambe mina ndzi endla hi xikongomelo xo lava ku ya xeva ekaya,” ku hlamusela Edith Mabunda ku suka emugangeni wa ka Makhuva, yin’wana ya miganga leyi tshameke n’hweti hinkwayo ya N’hwendzamhala yi ri ku khomeleni ka matomani.

Leswi swa fana na le ka makanyi, lama kumekaka hi n’hweti ya Nyenyenyani, exifundzheninkulu hinkwaxo, laha vanhu hi xitalo va rhwalelaka makanyi hi xikongomelo xo endla byala bya xintu bya vukanyi, loko van’wana va xavisela khamphani leyi endlaka switirhisiwa swo hambana-hambana hi makanyi swo fana na mafurha yo tola, byala bya xilungu bya vukanyi, na swin’wana leswi xavisiwaka ematikweni ya le handle, kumbe entsungeni wa malwandle. Kambe lava hlawulaka ku endla byala bya vukanyi hi voxe va xavisela vahundzi va ndlela emagondzweni ya xifundzhankulu, ngopfu-ngopfu vachayeri va mimovha lava hundzaka emagondzweni. Anah Ngoveni wo huma emugangeni wa ka Xikukwani hi un’wana wa vanhu lava rhumbulaka vukanyi ku endla byalwa bya vukanyi ku xavisa emagondzweni. Ku ya hi yena, leri i bindzu ra kahle tani hi leswi makanyi ya  nga tala etindhawini ta vaaki naswona ya kumeka ehandle ka tihakelo.

“A ndzi fambi mpfhuka wo leha ku ya lava makanyi hikuva ya kumeka tindhawu hinkwato ta vaaki,” wa hlamusela hi nkarhi lowu a chela byalwa bya vukanyi endzeni ka bodlhela ra 2l leri a ri xavisaka hi R25. “Enkarhini wa sweswi vanhu va byi lava hi xitalo tani hi leswi vukanyi bya ha sungulaka ku rhumburiwa, naswona a hi se hlaya hina hi xavisaka byalwa lebyi hi minkarhi leyi.”

Ku ya hi yena, lowu hi wona nkarhi wa kahle wo rhumbula vukanyi xikan’we na ku kuma vukanyi bya kahle tani hi leswi makanyi ya nga kona hi xitalo, “Loko makanyi ya ka ri ya hela, van’wana vanhu va tirhisa switirhisiwa swin’wana va hembela vanhu va ku i vukanyi, kambe swi nga ri tano.”