Ntlangandlaa!!!

Kasi swa koteka ku rhumeka ku korhekela vaakatiko hi xihatla xa rihati loko ku ri na makhombo etikweni. Ni vula ku va hundzisa na leswi nga tsandza hi kwala ka makume-mbirhi-ntsevu (26) wa malimbe ku swi fikelela hi nhweti kumbe timbirhi – hambi leswi vunkungundzwana byi tikomba bya ha famba mahlweni? Vanhu a va chavi ku tirhisa nkarhi wo tika ku vuyeriwa ni lava nga le kusuhi na vona. Phela xidemokirasi lexi se xi hundzuke ndzhukano eka Vantima va tiko lera Afrika-Dzonga, lava weriweke hi minthlonthlo ya xinharhu – ku nga ringanani, vusweti ni ku pfumaleka ka mintirho. Hala thlelo, lava nhlonge va nga nhlayo yintsongo va ya mahlweni va nyuka hi ku va khome ikhonomi. Hi mpfhuka hi fumbarisiwa matimba ya xipolotiki lama nga vuriki nchumu loko u nga ri na swa le mandleni, la ku ngo vuyeriwa vanhu vokarhi loko vanhu va dyisiwa switshembiso minkarhi hinkwayo loko ku yiwa ka mionhlawulo. Kasi hi tincence hina, hi nga to tshama hi mamisiwa tintiho?

Phela COVID-19 xi hi kombe mihlolo, loko ro sungula hi vona mfumo na swiyenge swin’wana swa vaaka-tiko va vumba nyandza yin’we ku lwa na nala loyi a nga tivekiki no vonaka. Swi na ku tlula dzana wa masiku (ku tula tinhweti tinharhu) hi mpfhuka vaaka-tiko va tivisiwile hi xitsongwatsongwana lexi nga hlasela no yayarhela vanhu misava hinkwayo. Hib mpfhuka nkarhi wolowo; rihanyu ra hina, matirhelo ya hina, leswi hi swi dyaka (kumbe hi nga swi dyi) na mahanyelo ya hina swi cince hi tidlela to ka t inga twisiseki. Tiko ni misava swi ve swi pfariwa na mindzelekano hi ku landzelela switsundzuxo swa nhlangano wa rihanyu wa misava (WHO). Vanhu va lerisiwe ku tshama emakaya handle ka swiyenge swa nkoka leswi pfumeleriweke ku tirha hi ku landza swipimelo swo karhi. Vanhu va pfumeleriwe ku huma emakaya loko va ya xava swakudya, hi ku landzelela swipimelo swo karhi.

Swo tleketla swa le moyeni, matini na le mapatweni na swona a swi lerisiwe ku yima. Va nawu; maphorisa na masocha va vekiwa tiko hinkwaro ku valanga ku vanhu va landzelela swinawana leswi cincacinciwaka ku ya hi ku xiyaxiya xiyimo no tsundzuxiwa hi lava nga na vutivi. Ku ve ni migingiriko yo vuyisa lava nga pfaleleka va ri matikweni mambe ku vuya, na vamatiko lava nga la kaya ku vuyela emakaya ya vona. Leswi ng ava na swivulavula ngopfu i xihahampfhuka xa Afrika-Dzonga lexi nga rhumiwa ku landza vaakatiko lava a va ri xivindzini xa le ntungu wa corona wu nga sungula kona eWuhan, China. Pongo ri sungule loko ku twakale ku ka vuthu ra masocha a ku nga ri na lava a va pfumela ku teka riendzo leri. Hambi swi ri tano, va hetelele va landziwa va vuyisiwa la va nga fika va heta makume-mbirhi-n’we (21) wa masiku va pfaleriwe ehodela lani a vat shame voxe.

Hambileswi Presidente Ramaphosa a nga ndhundhuzeriwa ku va Afrika-Dzonga ri hatle ri teka magoza yo lwa na ntungu lowu, swi tikomba wonge va pfalele vanhu emakaya va rivala ku ka dyiwa. Ina kaa, lava nga na swa vona va te loko tiko ri tivisiwile siku ro pfaleriwa, va ye ka mavhengele va ya panga swilaveko leswi nga ta va teka nkarhi. Hambileswi va mfumo a va kombisa ku mavhengele ya swakudya ma ta tshama ma pfurile, a va nga lavi no twa. Hala thlelo vambuyangwana lava van’wana a va ha yimele ku hola, swi tikile ku va nga pfumela ku faleriwa va nga ri na swilaveko swa nkoka. Hi swona leswi nga tisa ku kwetlemetano ni va nawu, lani kun’wana swilo swi nga hetelela hi ku xanisiwa ka vanhu hi tihanyi – hambi ku ri rifu (wonge moya wa Collins Khoza wu nga etlela hi ku rhula!)

Wa yi tiva R500 biliyoni kumbe wo twa? Loko mfumo wu lemuke minthlonthlo leyi nga kona hi vanhu xikwan’we na vana va xikolo lava nga tshama emakaya, Presidente va tivise hi nkwama wo ririsa lowu nga ta ya ka swiyenge swo hamba-hambana tani hi mpfuneto. Kusukela ka mabindzu lava nga ta hakeriwa UIF eka vatirhi, ku hunguteriwa timali ta swibalo – ku fika ka R350 yo ririsa ya lava nga tirheki kumbe ku kuma timali tin’wana ta mpfuneto eka mfumo. Hambi lava kumaka ya mudende na yona yi ngeteleriwile, leswi hinkwaso ku ringana ntsevu wa tinhweti leti. Hambi swi ri tano, ku ni votala va nge a yo fanela yi tshama yi ri tano endzhaka tinhweti leti.

Na mati ma kote ku ya fikelela vanhu lava ku nga khale va xaniseka no ka va nga kumi yo teka, lani tijojo t inga yisiwa. Hambi loko vutshunguri bya COVID-19 byo kumeka va ta vuyela va ya ma teka kee! Man’wana ya wona hi mpfhuka yi yisiwa emigangeni, a yi si pangiwa hi mati. Phela swileriso swa WHO a swi nge koteki ke swi landzelela handle ka mati, ku nga wona ya nkoka a ka ku lwisana na ntungu lowu. Vanhu va ta hlamba njhani mavoko ko hlaya hi zisibi na mati? Hala thlelo va ri vanhu va fanele va va kule-na-kule, va nga vi kusuhani. Swi ta koteka njhani leswi loko lani va tshamaka kona va tlimbanile hi ku pfumala ndhawu? Hi swi twile ku vaholobye De Lille na Sisulu va ta lava tindhawu lani ku nga ta rhurheriwa vanhu ku hunguta ku manyana. Va nga hi byeli ku va chokekile hi kona va swi vona ku vanhu va tshama eka swiyimo swo tika lani va nga koteki no hefemula.

Hi rini swi tiveka ku vanhu va phohla mindzelekano va ta hi tekela swintsongo leswi hi ng ariki na swona? Ka ha ku lulamisiwa darada leyi ku vuriwaka ku yi dye timiliyoni ta makume-nharhu-nkombo (37) wa timiliyoni. Swi le rivaleni ku valungu va thola vona hi ku chava ku hakela mali ley inga pfumeleriwa ya vatirhi. Sweswi holobyenkulu Mboweni va vula ku endzhaka ntungu lowu ku fanele ku rhangisiwa va la kaya emintirhweni, ku nga si langutiwa lavayaa! Leswi a swi lava corona ku va va swi tiva, hi ku hambi ku ri swibindzwana leswa le makaya swi fambisa hi va le Pakistan, India, Somalia, etc. Hala na hala ku na va “China City/Mall” lava va ngo tholana hi xivona no tisa leswi humaka le ka vona hi swikepe. Hinkwavo vanhu lava a va hakeli xibalo – handle ka loko va xi hakela exinyameni hi ku v ava tivanana van’watipolotiki vo karhi. U ta ku i yini xi endlaka Amerika na China va lava ku khomana hi tiwachini loko ku ta ka Afrika-Dzonga? Phela matiko lamambirhi hi wona, hambiloko va kombetelana hi tintiho va nga yimisa misava hi tinhloko ni hi ku jamelana ka wena. Lerin’wana ri ntikete Afrika-Dzonga michini ya gidi yak u hefemula eka ntungu lowu, ku ri ku hlamula ka lerin’wana wun’wana wa n’wankumi wa rona a nga hanana hi swin’wana swa swilaveko eka xinghunghumana lexi.