Maendlelo makhale ma ku tshungula vuvabyi bya chukele

Mutsari wa hina

Vuvabyi bya chukele hi byona byi landzelaka hiku heta vutomi bya vanhu eAfrika-Dzonga endzhaku ka vuvabyi bya xifuva. Ku kuma tindlela ta ku tshungula vuvabyi bya chukele hi vutivi bya xintima swi pfunile dokodela Nehemiah Latolla wa le Yunivhesithi ya Nelson Mandela ku kuma xivandla eka vavulavuleri va swa sayense.
Dokodela Latolla u hlawuriwile tani hi muhluri wa FameLab 2022 eka mphikizano wa misava wa FameLab science communication tani hi muhluri wa tiko uta va akarhi a yimela Afrika-Dzonga eka mphikizano wa FameLab 2022 hi Hukuri.
Emahetelelweni ya FameLab eAfrika-Dzonga, khume wa vantshwa va sayense va kombisile ndzavisiso kusuka eka yin’wana ya swikolo swa le henhla swo tirhana na mindzavisiso etikweni hi ndlela leyi pfumelelaka na lava pfumalaka vutivi ku twisisa mi ndzavisiso leyi. Eka lava khume un’wana na un’wana u vikile mbulavulo wa ndzavisiso wa yena hi timinete tinharhu hiku tirhisa switirhisiwa na ririmi ro olava. Mimbulavulo leyi yi avele ku pfuleka ka matihlo eka vantshwa van’wana va Afrika-Dzonga na nhlohlotelo lowu va lavaka kuva na wona eka tidyondzo na ntirho wa vona. FameLab i mphikizano wukulu misava hinkwayo lowu hlohlotelaka na ku seketela talenta ya mbulavulo wa sayense. Lembe leri swi endla kwalomu ka khume wa tinguva to tlangela FameLab eAfrika-Dzonga.
Dr Latolla, muthwasi wa swa vulavisisi eYunivhesithi ya Nelson Mandela, u nyanyurile vaahluri hi switori na vuswikoti bya yena eka vutivi bya vutshunguri bya xintima hi ku tirhisa switirhisiwa swa ntumbuluko ku tshungula vuvabyi bya chukele. Ndzavisiso wa yena wa photochemistry wu langutana na ku kambisisa vuhlayiseki, bya switirhisiwa swa ntumbuluku swa ku tshungula chukele. “Afrika-Dzonga yina kwalomu ka 30 000 wa swimilana leswi eka swona 3 000 swi nga na matimba yaku kota ku tirhisiwa tani hi mirhi ya vutshunguri. Hambiswiritano, kuna vangwa eku vikiweni ka swa mimirhi, nhlayiseko, na matimba ya ku tirha ka swimilana leswi.” Hiku vula ka Nehemiah.
Muhluri wo sungula, Johanne Marais ku suka eYunivhesithi ya Witwatersrand u hiseka hiku tivisa hi ta ku pfumala vurhongo hikokwalaho ka maphilisi ya HIV hi kuya hi ndzavisiso wa yena wa neurophysiology. Muhluri eka xiyimo xa vumbirhi Onesimo Mtintsilana na yena wa ku huma eYunivhesithi ya Witwatersrand i practice physicist na muyimeri wa vadyondzi eka women in physics eka ntlawa wa Afrika-Dzonga. Mtintsilana u thlela a va mukombi wa ndlela eka European Council for Nuclear Research (ECNR) eSwitzerland laha a tivisaka vanhu eka mbuyelo wa ndzavisiso wa sayense wa matiko yo hambana-hambana.
Muheteleri Tanya Van Aswegen kusuka eyunivhesithi ya Stellenbosch u vulavurile hi nhlohlotelo wa vudyelwana bya kahle eka vana lavantsongo va ha kulaka: Nolwandle khumalo kusuka eYunivhesithi ya North West uhlamuserile nkoka wa xiave lexi tinyoxi ti xi tlangaka eka rihanyo ra mbango. Thlandlakambirhi Sohair Geyer-Benjamin wa Institute of Infectious Disease and Molecular Medicine wa yunivhesithi ya Cape Town u kombisile ndzavisiso wa ku lwisana na vuvabyi bya xifuva.
Endzhaku ko hlula Nehemiah uvurile leswaku “Hakunene hi vile na ntlawa wa mavonelo lamanene na va vulavuleri va sayense eka mphikizano wa lembe leri. Ndzi titwa ndzi xiximeke ngopfu ku ya mahlweni ndzi yimela ntlawa lowu.” U kombisile ku khensa eka vaendli na nseketelo wa yena wa kuya emahlweni a phikizana na matiko yan’wana lawa ya nga hlula na wona eka mphikizano wa misava. “Ndzi ta nyikela vuswikoti bya xiyimo xa le henhla ku kombisa mfuwo wa miehleketo na matumbuluxelo ya sayense leyi eAfrika-Dzonga.” Ku vula Nehemiah.

Hi kolota vahakeri va xibalo ku burisana hi swa sayense na vona ehandle ka tindlela to kanganyisa, tanihileswi COVID-19 yi nga hi kombisa leswaku swi na nkoka leswaku va sayense kungari van’watipolotiki va humela ehandle ku pfuna ntshungu hi ku hlamusela hi ta sayense.” Ku vula Nehemiah loko a vutisiwa hi ta nkoka wa ku vulavurisana hi sayense. “Ndzi vona fame lab yi ri na nkoka eku ndzi pfuneni ku ti antswisa kuva ndzi kota ku vulavula na vanhu lava ndzi tirhaka hi vona.”
Vaahluri va xiphemu xo hetelela, va vonile tinxaka to hambana-hambana ta mavulavulelo ya xisayense eAfrika-Dzonga. A swi nga olovi ku hlawula un’we a va muhluri eka mintlawa leyi a yiri kona eka lembe leri. Mphikizano wa Fame Lab wu nyikile vaphikizani nkarhi wa ku lunghisela mimbulavulo ya vona na vuswikoti bya ku vulavula emahlweni ka ntshungu hi ndzavisiso wa vona ku sungula hi ku lulamisa na mintlangu leyi a yi khomiwa eka tindhawu ta ku hambana-hambana exikarhi ka lembe. Vaphikizani hinkwavo ava hlohloteriwa ku ya emahlweni na swiyimo swa vona swa kuva vaxavisi va ndzavisiso wa vona na ku kuma nkarhi wa ku vulavula hi mbuyelo wa ndzavisiso wa vona ehandle ka swa tidyondzo ta vona.