XIYIMO XA AFRIKA-DZONGA
Ha ha ku twa murhangeri wa tiko Nkulukumba Cyril Ramaphosa va nyika mbulavulo ni Xiyimo xa Tiko, leswi endliwaka lembe na lembe hi mpfuka Afrika-Dzonga yi va ka xidemokirasi, kwala ka makume-mbirhi nhungu (28) wa malembe lama nga hundza.
Swivutiso swi sungula ku va kona hi ntirho lowu wu durhelaka tiko timiliyoni ta tirhandi, kuve tiko ri langutanile na mintlhontlho yo hambana-hambana – ngopfu-ngopfu loko swi ta ka vukorhokeri.
Kwalomu ka 60,604,992 wa vaaka-tiko lani ntalo ku nga va ka ntimeni, va le ku xanisekeni hi minthlonthlo yo hambana-hambana eka vutomi lebyi va langutanaka na byona siku na siku ku nga : Ku Pfumaleka ka mintirho, ku nga ringanani, xikanwe na vusweti. Xiyimo lexi xa nyanya ni ku tlhandlameta loko swi ta ka vanhu lava nga na vutsoniwa lava endlaka nhlayo ya kwala ka 15% (9,090,749) ta avaka-tiko va Afrika Dzonga.
Hala tlhelo murhangeri wa tiko Tatana Ramaphosa va tsandzekile ni ku vika makungu ya mfumo, eka vanhu lava va ha hlangana ku na ku tikeriwaka evuton’wini, hi mhaka xihlawuhlawuva lexa ha riki kona. Vamanana na lavantshwa va nga na rito ni ndleve yo yingisela vona ku vuriwe swotala tani hi ntolovelo, ku katsa na tinhlayo na mintsengo. Vambuyangwana va hundzuke swihlekiso na ndzhukano, lani mfumo wu nga tibyela ku mali ya mpfuneto kusuka ka xiyenge xa SASSA (ka lava yi kumaka) hi yona leyi ngava fanela.
Loko hi vuyela ePalamende leyi nga hisiwa hi lembe ra 2022, hi muhehliwa Zandile Christmas Mafu, mhangu leyi yi endlile leswaku tirho wa muxaka lowu wu khomeliwa eka yindlu ya va-aki ya Cape Town. [Cape Town City Hall]. Kasi leswi endleka hi vavanuna na vavasati va mimiti endlwini leyi faneleke ku hlonipheka I tinghendzho ni matshopitana.
Loko ku ri Vana laha tikweni a va dyondzi nchumu ka sorokisi leyi endlekaka, lani xipikara na swipikara leswi nga hundza va lahlekela hi vulawuri hi mhaka yo voyamela etlhelo ra vandla leri fumaka, tani hi leswi vanga swirho swa rona hiku hetiseka, Wonge moya wa Dokodela Frene Ginwala wu nga etlela hi ku rhula, na vakokwana Mandela va nga pfuki emasirheni.
Na wona mavandla yo kaneta wonge ma tsandzeka ku ta na swintshuxo la swi nga ri erivaleni leswaku vandla leri rifumaku ra ANC rilo goo!! hi matsolo tani hi leswi ri tsandzekaku ku yisa vukorhokeli eka vaaka tiko va Afrika-Dzonga. Leswi hi swi vonaka kova ku bokoloka va nga heti ni ku yisana etikhoto ni vandla leri fumaka, lani nkarhi wun’wana va vuyiseriwaka endzhaku leswaku vata kota ku lulamisa timhaka hi xipolotiki.
Madzolonga lawa ya endliwaka hi vandla lero ambala swotshuka, maendla leswaku lava vanga tswasela swa nawu va tshama va lo yima, swi khomisa tingana eka hina hinga va hlawula leswaku vaya hi yimela kwale Palamende. Kasi vandla ra Democratic Alliance [DA] swa tikomba ri nge pfuki ri cincile ku tirhela no sirhelela lava va hlonge yo basa, lani hi nga vona varhangeri votala va-Vantima vanga tshika ntirho karhi wa vona wa kusuka exitulwini wungase fika emakumu, ku katsa Herman Mashaba, Abel Tau, Funzela Ngobeni, Mmusi Maimane na vanwana vo tala.
Kasi Vanhu va Vantima va laviwa tsena loko ku ri na migingiriko yo karhi eka vandla ku katsa niku tatisa tinhlayo loko vova na mapfhumba yo vilela na loko swita ka mhaka ya hlawula. A hi khale kwala va DA hi va vonile va kha va machela eLithuli House lani kunga Kaya ra vandla ra ANC, kasi kuna maheve-heve yo vanhu va Vantima lava a vari xiphemu xo macha vakongoma eLithuli house, va khensiwini hi swale mandleni.
Swilo swa muxaka lowu a swi hambanangi kule na swihehlo swa ku varhangeri va vandla ra ANC, vataku khandziyisa bazi mahala, va ku xavela swakudya na swakunwa i vi vaheta vaku xikipa geee, loko vari na ntirho ra vandla emugangeni wa le ka nwina kumbe kusuhi.
Kasi va EFF na vona, ava tshami hi mavoko, ku vikiwa leswaku vona va ta ku dlayela tihomu, nkarhi wunwana ni tibanana ta phakiwa. Kasi tiko rona rilo rindzela lembe ra hlawula ra 2024, leswaku vata kota ku vona, leswaku hlawulo lowu wuva khomele yini.
A hi khale kwala Murhangeri Tatana Ramaphosa a vikile leswaku tiko ri ta thola holobye wuntshwa kunga holobye wa Gezi. Ku vikiwa leswaku holobye loyi uta tirhisa swinene na khampani ya Gezi ya Eskom leswi swita endzhaku ka loko murhangi wa tiko a tava a nsimekile xiyimo xa khombo loko swita eka mhaka ya Gezi.
Loko hita ka mhaka leyi yinga milonweni ya Vanhu kunga mhaka ya ku cinca Vaholobye eka khabinete ya Presidente, ku hlambanyiwa ka xandla xa Presidente. Xivandla xa xandla xa Presidente hi xin’wana xo hisa swinene,tani hi leswi Tatana Ramaphosa vanga kombela xandla xakwe xa tiko DD Mabuza leswaku a pfela a yimini nyana hi mhaka ya yena yaku tshika tirho, leswi swita endzhaku ka loko Mabuza anga ntiyisisa leswaku yena u tshikile tirho, hikarhi lowu a burisana na vakhandli vahlonge ekonsini wa makwavo wa yena.
Hambi leswi DD Mabuza a nga titshikela hi yexe tirho, hambi ku chaviwa swoho swa tindhawu timbirhi ta matimba ke! Xana hi nga ha vona xandla xa Presidente eka vandla ra ANC Paul Mashatile a hlambanyiwa tani hi xandla xa tiko?, Xana vanga susa swirho leswi ku vikiwaka leswaku i valala va Presidente? Kuri ndlela yo ringeta ku hlawula vaholobye ,lava nga hoxa xandla ku va nkulukumba Ramaphosa va tlhela va hlawuriwa tani hi Presidente ya vandla futhe, eka nhlengeletano ya ANC leyi nga hundza ke?.
Xana vanga haya emahlweni va ringeta ku kondletela vun’we ka vandla hi ku hlanganisa matlhelo hi mambirhi (kumbe ku tlula) eka vandla? Kumbe hi nga ha vona va vuyela ka “new dawn”, lani vanhu va nga ta thoriwa hi ntokoto na vutivi eka tindzawulo – kambe ku hlanganisiwa lavantswa na ntokoto? Swi nga endleka va tirihisela eka valala va vona lava nga va xenga va vhota na mavandla yo kaneta ePalamende hi milon’wini ya Phala Phala? Kambe ku na xivuriso lexi nge, tshuneta vanghana va wena kusuhi, loko ku ri valala va wena kusuhi ngopfu!.
Hala tlhelo ka ha ri na swivutiso swotala hi swiyenge leswi lavisisaka Presidente eka swihehlo swa mhaka ya Phala Phala, lani xiyenge xa Palamende xa le tlhelo xa vulavisisi xi nga kuma ku Presidente vanga hava na swinwani leswi va faneleka ku swi hlamula loko swita ka mhaka ya Phala Phala . Hambi swi ri tano, va ya mahlweni va fuma na leswi ku nga na papa ra ntima ehenhla ka vona.
Loko tinkuzi timbirhi ti ri ku tlhuvutsaneni, byanyi hi byona byi xanisekaka. Vunkungundzwani na ku pfumaleka ka ntshamiseko swi nyanyisaka swiyimo swo biha eka swiyenge hi swinharhu swa mfumo. Van’wamabindzu lava nga khoma ikhonomi ku nga languteriwa ku va va hoxa xandla no tirhisana na mfumo , na vona va le ku tsandzekeni. Swi le rivaleni ku hinkwaswo swi le mavokweni ya vaaka-tiko, ku tisa ku cinca loku va navelaka ku ku vona evuton’wini bya vona – ku pfuxiwa leyi tipfuxaka!.
A swi le ku pfuneni ku va (mfumo na mabindzu) va kombatana hi tintiho loko swi ta ka ku tumbuluxa mintirho na ku kurisa ikhonomi,naswona ku kombetelana ka vona hi titiho, a swi nge tisi swakudya etafuleni eka vanhu lava nga langutana na minthlonthlo yo hamba-hambana, leyi nga tivekiku leswaku yita fika rini emakumu.
Vaaka-tiko va Afrika-Dzonga, hi vona va nga khoma matimba eka ku lulamisa vumundzuku bya vona ni bya tiko hi ku hlawula hi ndlela leyinene eka nhlawulo lowu taka. Hambi leswi ku nga na ku tshemba ku a ku na vandla leri nga ta hlula hi tinhlayo ta le henhla – ku ta fuma mimfumo ya nhlengelo – swa tikomba mintlhontlho yi ta nyanya tani hi leswi hi swi vonaka eka mimfumo ya miganga leyi yi mfumiwaka hi mfumo wa nhlengelo ku katsa City of Johannesburg, City of Tswane na tinwani tiMasipala laha tikweni. Kumbe ku cinciwa ka nawu-mbisi wo hlawula, lowu khoto ya vumbiwa yi nga teka xiboho ku Palamende yi tisa ku cinca hi swa nhlawulo swi nga va ni nhlanga yo huma ngati.
Kumbe xana vanhu va nga fuma hi ntiyiso, ku nga ri maendlelo ya sweswi lani nhlayo yintsongo ya varhangeri va tekaka swiboho leswi va vuyiserisaka voxe ku tlula vanhu lava nga va thola. Maendlelo ya swilo la tikweni wonge ha ha ri ka nkarhi wa xihlawuhlawu, hi vuyele ndzhaku swinene tani hi tiko.
Vantima lava nga nhlayo yikulu la tikweni va ha siwanekile ni ku pfumala misava, loko hala tlhelo valungu ku nga nhlayo yintsongo va ya mahlweni va vuyeriwa. Ku vuriwa ku hi xavisiwe ku sukela nkarhi wolowo loko ku burisaniwa hi xikongomelo xo rivalelana no aka Afrika-Dzonga lontshwa.
Hi teke matimba ya tipolotiki,Kasi vona hi va nyika rifuwo ra tiko rerhu. Swi tikomba hi ri ku tsandzekeni ku fuma tani hi leswi vumbiwa byi vulaka swona, hambi ku ri Yona Freedom Charter ya ANC.
Mfumo wu le ku tsandzekeni na swilo swi onhakile hikokwalaho ka ku pfumaleka ka vurhangeri bya ntiyiso, naswona vunkungundzwani byo ya byi nyanya eka mfumo, kusuka ka masipala ku ya fika eka hofisi-nkulu ya tiko. Mabindzu ya mfumo ma gwadzamisiwe hi matsolo ku lo sala vito, murhangi wa tiko u tshama a vika leswaku mfumo a wu loti ku ntumbuluxa mintirho kambe ku endla mabindzu.
Xana varhangeri va tiko vari leswi swi ta koteka njhani kuve gezi ritshama ri fambini, lani vaaka-tiko na vona va nga le ku xanisekeni hi ku helela hi mintirho no durheriwa hi swilo? Mati ma kwini hi ku i vutomi, xin’wana-ni-xin’wana xi lava wona – na van’wamapurasi va ma lava ku rima ni ku fuwa. Handle ka swona, swakudya swi ta kumeka kwihi hi ku ni sweswi nyimpi ya le Ukraine na Russia yi le ku hoxeni ka xandla swinene?
A hi tincence ta tolweni, hi nga mamisiwi tintiho hi tshama hi nyikiwa swivangelo swa hava ku fana na Covid-19 eka mintlhotlho leyi nga va kona ku nga si vana ntungu lowu. Swona loko yi ve ni xiave a ku ta dyiwa madzana nthlanu (500) wa mabiliyoni wonge i mapololo? Endzhaka sweswo ku ta tirhisa ku pfumaleka ka ntshamiseko ka Mawuwani le KwaZulu-Natal na Gauteng tani hi xin’wana xivangelo. Xivutiso-nkulu i ku, ku dyondziwe yini loko sweswi ku ri na xiyimo xa khombo hi gezi? Swi nga ha endleka ku tlhela ku dyiwa timali, kumbe hi yona ndlela yo hakula vulombe loko ka ha langutane ni nhlawulo wa mani-na-mani hi 2024?.
Vaaka-tiko va Afrika Dzonga ngopfu-ngopfu vantshwa va hlundzuke ngopfu hi xiyimo lexi tiko ri tikuma ri ri ka xona. Leswi swi nga hi fikisa eka xiyimo xo fana ni xa ma-Arab, lani ku nga va na mpfilu-mpfilu vanhu va titeka nawu mavokweni. Hi tiko leri nga hlundzuka swinene, a swi pfuni loko vahlampfa va tikuma va ri la tikweni hi xitalo lava nghenaka hi tindlela leti nga riki nawini, va tlhela va lwetana na hina ka swintsongo leswi nga kona laha tikweni.