Ku susiwa ka letere ra ‘n’ swi tuvikisa ritshuri.

January 25, 2024 dunisani ntsanwisi 557 Views 0 Comments

Share the News

Phrf X.E Mabaso

Mikulungwana ya vunyungi bya Maafrika-Dzonga yo vuyisa ku purintiwa ka mali leyintshwa hi South African Reserve Bank (SARB) leyi humeke hi 4 Mudyaxihi 2023 yi hlaveleriwe hi hoyihoyi exikarhi ka Vatsonga hikwalaho ka ku cinciwa ka mapeletelo ya vito ra Xitsonga ro vula SARB kusuka eka “Banginkulu ya Afrika-Dzonga” kuya eka “Bangikulu ya Afrika-Dzonga”. Ku toloveriwa ka rito ra “Banginkulu” swi vangile leswaku van’wana va vona rito ra “Bangikulu” ri peletiwe hi xihoxo hi SARB.

Phurofesa Tinyiko Maluleke u phofurile xivilelo xakwe hi mhaka leyi eka phephahungu ra Daily Maverick hi siku ra 12 Mudyaxihi 2023, laha a nga vula leswaku SARB yi endlile madzolonga na vugevenga byo chavisa bya swa ririmi hi ku hoxisa mapeletelo, na ku sindzisa leswaku SARB yi fanele ku lulamisa matsalelo ya rito leri xikan’wekan’we. Maluleke u yelanisile “xihoxo” xa SARB na endlelo ra xikoloni na vaneri lava buleke ndlela ya ku tsariwa ka Xitsonga, a va hehla hi ku bvinyetela mavito na swivongo swa Vantima, na ya tindhawu, hi tihanyi. Maluleke u yile emahlweni a hlasela Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ta Afrika-Dzonga (HATAD) kumbe Pan South African Language Board (PanSALB) hi Xinghezi, na Huvo ya Rixaka ya Ririmi ra Xitsonga (HURIRIXI) kumbe Xitsonga National Language Body (XNLB) hi Xinghezi, hi ku yowetela na ku sapatela xibukwana xa Milawu ya Matsalelo na Mapeletelo ya Xitsonga ya (2019) hi tindlela hinkwato to va poyila. Vahlayi va Valungu lava a mangaleke eka vona va sorile na ku bakanyela ekule xitsariwa xa Maluleke va ku xi taleriwe hi nhlundzuko na nthathelo; van’wana va te ku hlaya xitsariwa xakwe i nyuku wa mbyana; kasi van’wana a va sasangi, va lo leswi a swi tsaleke i “nonsense, rubbish”.

Phrf Maluleke u yile eka swin’wana swiyenge swa swihangalasamahungunyingi a ya polomba kona, a hlaveleriwa hi Ttn Ntsako Shivambu. SARB yi angurile yi ku yona yi tsundzuxiwile hi HATAD, ku cinca mapeletelo yi tsala “Bangikulu” hi ku landza Milawu ya Matsalelo na Mapeletelo ya Xitsonga leyi pfuxetiweke hi 2019. Hambiswiritano, SARB yi amukerile xikombelo lexi, masuku yi rhamba na HATAD ku ta tihlamulela. Nhlengeletano ya kona yi khomeriwe kwale tihofisini ta SARB hi siku ra 22 Dzivamisoko 2023. Phrf Maluleke u heleketiwile hi Mnn Tsakani Nkwe, Hosi Ngove, Ttn Ntsako Shivambu na Ttn Mbhazima Shilowa (hi zoom). Dkd Hatu Machaba na yena a a rhambiwile ku yimela xiyenge xa Vukorhokeri bya Rixaka bya Ririmi (National Language Service) xa Ndzawulo ya Vutshila na Mfuwo. PanSALB yi yimeriwile hi Murhangeri wa Tindzimi eka HATAD, Ttn Julius Dantile, Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Ririmi ra Xitsonga (HURIRIXI), Dkd Arnold Mushwana, na khale ka muleteri wa Xitsonga eUnisa, Phrf Ximbani Eric Mabaso.

Huririxi yi hlamuserile leswaku rito ra “Banginkulu” ri hoxekile hikuva loko ku vumbiwa rito leri – leri ri nga rivitankatsano, ku hlanganisiwa marito mambirhi ku nga riviti “bangi” + nsinya wa rihlawuri “-kulu”, hileswaku: bangi+kulu > bangikulu. Hikokwalaho, letere ra “n” leri nga khomana na “kulu” a ku tiveki lomu ri taka ri huma kona hikuva nsinya wa rihlawuri leri i {-kulu}, kungari {-nkulu}. Ku tshahiwile tibuku to tala leti seketelaka mhaka leyi. Letere ra “n” ri kumeka eka maviti ya ntlawa wa 1 na ntlawa wa 1a, eka maviti ya vanhu yo fana na “mufambisinkulu” na “mhanintsongo”. Eka mitlawa leyi, letere ra “n” ri sukela eka xirhangi xa {mu-} hikwalaho ka ku hundzuka ka mipfumawulo hi ku landza magoza lama nga eka xikombiso lexi landzelaka:

nsati + *mukulu > 2. nsati + *mkulu > 3. nsati + nkulu > nsatinkulu

(Xinyeletana xi vula leswaku mavulelo na matsalelo ya rito ra kona swi hoxekile.) Eka goza ra 1 ku tsariwe xirhangi /mu/ xa ntlawa wa 1 tanihi xitwananisi lexi khomanaka na nsinya wa rihlawuri /kulu/. Hikwalaho ka ku va Xitsonga xi nga pfumeli leswaku hi ku *mukulu, ku va na ku hundzuka ka mipfumawulo. Ku hundzuka ko rhanga hi ku vona eka goza ra 2 laha xitwari /u/ xa xirhangi /mu/ xi waka kumbe ku siwiwa, ivi rito leri ri va *mkulu. Ku vandzakana ka switatisi swa /m/ na /k/, leswi hambanaka hi matwariselo, ku vanga wun’wana ndzhundzuluko wa mipfumawulo lowu vuriwaka asimilexini. Laha xitatisi xa [k], xi nga xibuluki, xa lakalaka, xi kucetela xa [m], xi nga xa xinhompfu, xa milomu, leswaku xi hundzuka xa lakalaka “n” [ŋ] leswaku swi ta twarisiwa tanihi mpfumawulo wun’we wa “nk” [ŋk]. (Matsalelo lama nga endzeni ka swiangi i matsalelo ya xifonetiki).

Eka maviti ya mitlawa leyin’wana ku hava nkucetelano wa mipfumawulo leyi nga kusuhi na kusuhi ku fana na /m/ na /k/ va hundzukaka /nk/. Kona ku humelela leswi:

bangi + yikulu > bangi + kulu > 3. bangikulu

Eka goza ra 1 loko ku siyiwa xitwananisi /yi/, ku sala marito lamambirhi, bangi na kulu eka goza ra 2. Eka goza ra 3, marito lamambirhi ya hlanganile ya vumba ra bangikulu.

Hikokwalaho, rito leri a ri ri karhi tsariwa hi SARB ra “Banginkulu”, hi rona ri nga hoxeka hikuva i riviti ra ntlawa wa 9, leri tifanisaka na ra ntlawa wa 1 hi ku va na xitwananisi xa “n” xa ntlawa wa 1.

Phrf Maluleke na ntlawa wa yena va komberiwile ku hlamusela leswaku “n” loyi a susiweke eka “Banginkulu” u ta hi kwihi. Va tsandzekile ku hlamula xivutiso lexi. Xa vona xi vile “xikombelo” na “xikhongelo” leswaku letere ra “n” ri tlheriseriwa hikuva i khale ri ri kona eka “Banginkulu”. Xin’wana lexi va xi boxeke i ku kombisa leswaku loko hi ku “bangikulu” a swi twali kahle.

Va HURIRIXI va boxile tshumba ra xivilelo xa vona va ku vavileri a va nga fanelangi va tsutsumele ku ya vilela eka maphephahungu ya Xilungu na le ka swiyanimoya laha vini va ririmi va nga fikeleliki, matshan’weni yo yisa xivilelo eka HURIRIXI kumbe eka HATAD. Va komberile leswaku ntlawa lowu wu tlheriseriwa eka vona (HURIRIXI) leswaku va ta hundzisana khwatsi tanihi Vatsonga handle ka ku holova eka swihangalasamahungunyingi. Nhlengeletano yi pfumelelanile, hiloko HATAD yi kunguhata nhlengeletano ya kona leyi khomeriweke eVahlavi Lodge, eGiyani hi siku ra 28 Mawuwana 2023.

Le Giyani, Phrf Maluleke, Mnn Nkwe na Ttn Shivambu va tsandzekile ku nghenela nhlengeletano. Ttn Shilowa u vile kona kambe a vula leswaku o tiyimela yena n’wini. Va Ngula ya Ririmi, va Huvo ya Vatsonga, va Yindlu ya Vuhosi, vatsundzuxi hi swa kharikhulamu ya dyondzo, valeteri va tiyunivhesiti ta Venda, N’walungu, Unisa, TUT na van’wana, vona va yi nghenerile nhlengeletano leyi. Vafambisi va ntirho a ku ri Dkd TA Makamu na Gqwetankulu S Shirinda. Va HURIRIXI hi ku yimeriwa hi Dkd Mushwana, Dkd Mashele na Phrf Mabaso, va hlamuserile hindlela yoliya yi nga boxiwa laha henhla leswaku hikwalakayini letere ra “n” ri susiwile eka “Banginkulu”. Ku hava loyi a nga kaneta nhlamuselo leyi. Eka vavileri, ku hava loyi a nga kota ku hlamusela leswaku hikwalahokayini letere ra “n” ri fanele ku tlheriseriwa. Vatsundzuxi hi ta kharikhulamu va sorile leswaku xibukwana xa milawu a xi fanele ku ta eka vona xi tisiwa hi varhangeri va vona, handlekaswona va nge koti ku tirhisa milawu leyi. Ttn Shilowa u lo za a kombela leswaku rito ra “Banginkulu” ri ri roxe ri tsariwa ku hambana na marito laman’wana yo fana na rona. Xikombelo lexi a xi amukeriwangi hikwalaho ka ku pfumala nseketelo. Ttn Shilowa u hele hi ku chaviseta HATAD leswaku loko yi nga endli hilaha a lerisaka hakona, u ta kala a va tekela man’wana magoza ya vukari. Hambiswiritano, HATAD yi tiyisise ku cinciwa ka mapeletelo ya va Bangikulu ya Afrika-Dzonga.

Swikombiso swa kun’wana laha mipfumawulo ya xinhompfu ya “n” na “m” yi susiwaka kona hi le ka swiyimo leswi landzelaka:

Ntlawa wa 2:

ntukulu > vatukulu, kungari *vantukulu

nsati > vasati, kungari *vansati

nkulukumba > vakulukumba, kungari *vankulukumba

ndzisi > varisi, kungari *vandzisi

Ntlawa wa 4

ntirho > mitirho, kungari *mintirho

ntlango > mitlango, kungari *mintlango

ndzavisiso > milavisiso, kungari *mindzavisiso

Xiya leswaku “n” a nga susiwi eka marito yo fana na lama landzelaka:

Gazankulu (Gaza i vito ra munhu, ra ntlawa wa 1a, ra tata wa Soshangana < Gaza lonkulu)