Maxelo yo biha swinene na vuyelo bya wona eka Vurimi

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Ndhambi leyi tshamaka yi ri karhi yi humelela exifundzheninkulu xa KwaZulu-Natal, ku hisa loku nga humelela sweswinyana, ku khumba ngopfu swiphemu swa xifundzhankulu xa Limpopo, na ndzilo wa nhova lowu nga humelela eCapetown i swin’wana swa swikombiso swa maxelo yo biha swinene lawa ya yaka ya toloveleka hikwalaho ka ‘climate change’.


Loko hi ri karhi hi lwela ku endla leswaku ku cinca koloko ku twisiseka swinene, sekithara ya vurimi yi sungula ku kombisa swikombiso swa xiphiqo. Swibyariwa na swifuwo swi khumbeka swinene hi swiyimo swa maxelo hikuva switolovele swiyimo swokarhi swa maxelo. Hikokwalaho, timpfula letinga languteriwangiki xikan’we na ku hisa ku tlula mpimo swi khumba van’wamapurasi eka bindzu ra swakudya hindlela yo biha.


Ku cinca ka maxelo swinga hoxa xandla swinene eka ku pfumaleka ka swakudya eka nkarhi lowu taka hiku tlakusa minxavo ya swakudya naku hunguta vuhumelerisi bya swakudya.

Mati lawa ya lavekaka eka vuhumelerisi bya swakudya yanga hunguteka swinene hikokwalaho ka ku tlakuka ka matirhiselo ya mati eka swibyariwa xikan’we na dyandza. Ku engetela kwalaho, swiendlakalo swa maxelo yo biha leswi fambisanaka ni ‘climate change’ swi nga ha vanga ku hunguteka ka xitshuketa ka vuhumelerisi bya vurimi, leswi endlaka leswaku ku va ni ku tlakuka ka nxavo hi ku hatlisa.


Vuyelo bya maxelo yo biha eka vurimi

1.Ku hisa lokukulu

Xifundzhankulu xa Limpopo i xin’wana xa swifundzhankulu leswi hisaka ngopfu eka nkarhi wun’wana. Ku hisa ku tlula mpimo swi tisa makhombo yotala eka van’wamapurasi, ku hisa loku ku khumba swibyariwa na swifuwo, kambe xa nkoka swinene, i khombo ra rihanyo eka van’wamapurasi na vatirhi. Vurimi byi katsa tiawara to leha ta ntirho lowu nga sirhelelekangiki ehansi ka dyambu.

Loko vatirhi va le mapurasini va langutane na kuhisa lokukulu vanga ha khomiwa hi ‘heatstroke’ loko vanga tshami vari na mati lawa ya faneleke kumbe vatshama ehandle ehansi ka dyambu kuringana nkarhi woleha swinene.


2. Vuyelo eka rihanyo ra misava

Ti levele tale henhla ta mpfula, kutala ka ti ‘greenhouse gases’, kuhisa lokukulu, na swin’wana, swinga herisa khwalithi ya misava. Hikwalaho ka sweswo, misava yi nga lahlekeriwa hi xivumbeko xa yona naswona yi va ekhombyeni ro khukhuriwa [soil erosion] na ku onhaka.

Misava leyinga riki na rihanyo yitlhela yiva na switandzhaku swo biha eka vurimi hikuva ayi koti ku nyika swimilani swakudya leswi swilavaka leswaku swita kula kahle na hi xitalo, leswi endlaka leswaku kuva na ku pfumaleka na ntshikelelo wa ikhonomi eka vanhu lava katsekaka eka maendlelo ya vurimi.


Thifheli Kutama, loyi a nga ‘experimental farm manager’ ku suka eka ‘faculty’ ya sayense, vunjhiniyara na vurimi eYunivhesiti ya Venda, u vule leswaku wa pfumela hakunene leswaku maxelo yo biha lawa hi langutaneke na wona ya fambelana na ‘climate change’.



“Climate change yi khumba xiyenge xa vurimi hi ndlela yo biha, ngopfu ngopfu vuhumelerisi bya swibyariwa. Xikombiso, ku hisa ngopfu i ntlhontlho lowu nga tisaka ku kayivela ka mati, naswona handle ka mati, swibyariwa a swi nge hanyi hikuva loko swibyariwa swi nga kumi mati yo enela, ngopfu ngopfu loko swi fika eka xiteji xokarhi xa vuhumelerisi, swi kavanyeta maendlelo yotala, leswinga endlaka leswaku kuva na vuyelo bya le hansi bya ntshovelo,” ku vula yena.

“Ku hisa loku fanaka na loku hi veke na kona sweswinyana minkarhi yin’wana ku nyika ndhawu leyinene swinene leswaku switsotswana swi kula. Kuna switsotswana swin’wana leswi rhandzaka kuhisa, naswona kuna mavabyi lawa yangata hlasela swibyariwa hikwalaho ka ndzhawu yo hisa,” a engetela.

Kutani u vule leswaku swibyariwa leswi nga riki na mati swita hlaseriwa hiku olova, naswona leswi swinga endla leswaku kuva na ntshovelo wale hansi kumbe kunga tshoveriwi nikatsongo, kasi leswi nhlayo ya vaaki yi yaka yi andza hi ku hatlisa swinene, leswi swi nga endla leswaku ku va na ntlhontlho wa xiyimo xa ku va na mfikelelo lowu tshembekaka eka nhlayo leyi eneleke ya swakudya leswi nga durhiki, tlhelo swi nga ni rihanyo [food security].



Hi nkarhi lowu fanaka, Kutama u kombisile leswaku van’wamapurasi va nga ha tolovela ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha [climate change adaptation]. “Mhaka  leyinene hileswaku van’wamapurasi va nga ha hetelela va toloverile ku cinca ka maxelo. Tanihi murimi, u ta boheka ku hlawula tinxaka ta swimilana leswi kotaka na ku hanya etindhawini leti hisaka ngopfu naswona swi kotaka ku hanya hi swimatana nyana.”

U yile emahlweni a vula leswaku kuna muxaka wa swimalana leswi kotaka kutiyisela ndzhawu yo hisa, naswona leswi hi swona swiendlaka leswaku van’wamapurasi vaya emahlweni humelerisa hambi kuri eka swiyimo leswi swo tika.

Hambiswiritano, leswi swi ta na ntsengo na swipimelo, kuhambana na loko unga byala ntsena xin’wana na xin’wana lexi u xi lavaka handle ko ehleketa hi maxelo, leswinga vekaka xiyimo xa ku va na mfikelelo lowu tshembekaka eka nhlayo leyi eneleke ya swakudya leswi nga durhiki, tlhelo swi nga ni rihanyo [food security] ekhombyeni.



Kutama uyile emahlweni a hlamusela leswaku hambi leswi ‘climate change’ yi khumbaka sekithara ya vurimi hi ndlela yo biha, vurimi na byona byi hoxa xandla eka ku cinca ka maxelo ka nkarhi woleha [climate change].

“Vurimi na byona byi hoxa xandla eka ‘climate change’, kambe hi xikongomelo lexinene. Xikombiso, eka ku tsemiwa ka makhwati/nhova, hi basisa misava leswaku hi ta sungula ku byala swakudya swa vanhu naswona loko hi ri karhi hi endla sweswo hi tsema mirhi leyi humesaka ‘carbon dioxide’, kutani hi ku hunguta nhlayo ya mirhi hi kavanyeta endlelo rero leri nga na nkucetelo eka vanhu.”

“Xin’wana hileswaku kuna maendlelo ya vurimi lawa minkarhi yin’wana van’wamapurasi va bohekaka ku ma endla lawa ya kavanyetaka na khwalithi ya misava leswinga tisaka ku khukhuriwa ka misava [soil erosion], kasi leswi swi nga endliwa hi kutirhisiwa ngopfu ka ti khemikhali, manyoro na swidlaya switsotswana naswona leswi swiendliwa hi xikongomelo lexinene hikuva van’wamapurasi va lava ku engetela vuyelo lebyinene bya swibyariwa naku phamela rixaka,” ku vula Kutama.

“Hambi kuri van’wamapurasi va swifuwo na vona va hoxa xandla eka ku cinca ka maxelo hikuva kuna ti ‘greenhouse gases’ leti humesiwaka hi swifuwo tofana na ‘methane’ na ‘carbon dioxide’ leti khomaka kuhisa exibakabakeni,” a engetela.

“Ndzi nga tsunduxa van’wamapurasi ku kuva va endla maendlelo ya vurimi lawa yanga onhiki [eco-friendly farming practices] kunga vurimi bya ‘organic’ laha van’wamapurasi va tirhisaka ti khemikhali letintsongo leswi nga ha hungutaka ku onhiwa ka khwalithi ya misava,” a gimeta.