Ku fikelela mati yo tenga i xilaveko
Hi Ntsakisi Gracia Chauke
Kufana na swakudya leswinga na rihanyo, mati yafanele ku voniwa tani hi nchumu wa nkoka eka vanhu. Mati i xilaveko lexikulu tlhelo xihlovo xa vutomi. Handle ka wona, xivumbiwa lexi hanyaka a xi nge swi koti ku hanya ntsena. Hambi swi ri tano, ku vuriwa leswaku ku ni magidi ya mamiliyoni ya vanhu emisaveni hinkwayo lava nga kumeki mati lama tengeke yo nwa.
Hi ku ya hi Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus, Mulawuri-kulu wa nhlangano wa rihanyo wa misava [World Health Organisation], “Mati lama hlayisekeke, nkululo ni vuhlayiseki emakaya a swi fanelanga swi va lunghelo ra lava nga na swa le mandleni kumbe lava tshamaka etindhawini ta le madorobeni ntsena. Leswi i swin’wana swa swilaveko swa xisekelo eka rihanyo ra vanhu, naswona matiko hinkwawo ya na vutihlamuleri byo tiyisisa leswaku un’wana na un’wana a nga swi fikelela.”
Khombo ra kona, kuya hi mfumo wa Afrika Dzonga, “Africa Dzonga i tiko leri kayivelaka mati naswona ri hlayiwa tani hi tiko ra vu 30 leri omeke emisaveni hinkwayo, ritlhela riva na nhlayo ya vaaki leyi kulaka hiku hatlisa.” Kasi tindhawu leti khumbekaka ngopfu eka ku pfumaleka ka mati yo tenga i swifundzhankulu swo fana na Limpopo laha ku nga na nhlayo leyikulu ya vanhu lava hanyaka eka swiyimo swa vusweti. Lava va nga kotiki no tixavela mati yo tenga eka vaxavisi tanihi leswi va titshegeke hi mali ya midende.
Ku engetela kwalaho, handle ka swivangelo swa ntumbuluko swo fana na mpfula leyi nga languteriwangiki ya tiko na minkarhi leyi tolovelekeke ya dyandza leyi hungutaka switirhisiwa swa tiko swa mati, Afrika-Dzonga ri tlhela ri langutana na mintlhontlho leyikulu swinene mayelana na switirhisiwa swa mati leswi nga ringanelangiki loko swin’wana swidyuharile, leswi siyaka miganga yin’wana yi ri na mfikelelo wutsongo wa mati kumbe ku nga ri na mati yo nwa nikatsongo. Kasi leswi i mimbuyelo ya vukungundzwana endzeni ka ndzawulo ya mati ni nkululo ta hina laha ti phurojeke ta mati ti tekaka malembe ku fika emakumu.
ku pfumala mati yo nwa yo tenga, vanhu va va ekhombyeni ro vabya hikwalaho ka mavabyi lama tluletiwaka hi mati ya thyaka, mavabyi yo fana na kholera. Vanhu lava nga endzeni ka miganga ya le makaya va tala ku tsandzeka ku hlayisa swiyimo leswi faneleke swa vuhlayiseki hikwalaho ka ku pfumaleka ka mati lama tengeke.
Vaaki va miganga yo hlaya ehansi ka masipala wa muganga wa Collins Chabane va langutane na ntlhontlho wa ku pfumaleka ka mati laha nkarhi wun’wana va hetaka masiku yo hlaya va nga ri na mati. Tiphayiphi to tala ti omile a ku humi na thonsi ra mati. Hi nkarhi lowu fanaka, hambi ku ri vaaki lava nga akelana na madamu yo fana na Nandoni va kayivela mati.
Vativi va vula leswaku hambiloko ku ri ni swivangelo leswikulu swa ntumbuluko leswi endlaka leswaku ndhawu yo karhi yi kayivela mati, hakanyingi swiendlo swa vanhu hi swona xivangelokulu eka xiphiqo lexi, ngopfu-ngopfu malunghana ni ku kuma mati lama tengeke ni nkululo leyi hlayisekeke.
