Mbulavulo wa ku cinca ka maxelo wu kayivela emigangeni

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Loko tiko ra Afrika Dzonga ra ha lunghekela ku ya eka nhlawulo wa mani na mani, mphakelo wa vukorhokeri wu tama wa ha ri xiphiqo lexikulu swinene loko timhaka ta mbango na ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha [climate change] ti ya emahlweni ti tsan’wiwa emigangeni leyi nga hluvukangiki.

Varhangeri na van’watipolitiki va minfumo ya miganga loko swita eka ku burisana na vaaki, lexi va xi rhangisaka emahlweni i mhaka ya mphakelo wa vukorhokeri na ku herisa vukungundzwana. Loko ku ri mhaka ya ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha [climate change] yona a yi khumbhiwi nikatsongo, kasi leswi swi siya vaaki, ngopfu ngopfu lava va nga dyondzangiki, va nga ri na vutivi byo ringanela mayelana na xiphiqo lexi nga langutana na matiko ya misava.

Ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha hi yin’wana ya mintlhontlho leyikulu swinene leyi pulanete ya hina yi langutaneke na yona namutlha. Vuyelo bya yona byi khumbha matiko hinkwawo ya misava na le ka muganga wun’wana na wun’wana, leswi endleka leswaku yi va xiphiqo xa misava hinkwayo.

Ku suka eka ku tlakuka ka vuandlalo bya lwandle na swiendlakalo swa maxelo yo biha swinene swo fana na mikhukhula na ku hisa ku tlula mpimo, hambi ku ri ku cinca ka maendlelo ya vurimi.

Ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha i mhaka leyi fanelaka ku tlhogomeriwa naswona ku lulamisa xiphiqo lexi swi lava matshalatshala lama hlanganeke lama sukelaka eka mimfumo ya rixaka ku ya eka mimfumo ya miganga.

Ku andza ka tigasi ta greenhouse leswi vangiwaka hi mintirho ya vanhu yo fana na ku hisa mafurha ya ‘fossil’, ku tsemiwa ka makhwati na maendlelo ya tiindasitiri hi swin’wana swa leswi hlohlotelaka ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha [climate change].

Hi siku ra vu 4 Dzivamisoko 2024, xipano xa tiko a xi etleli ku suka eka xitichi xa rixaka ra Vatsonga, Munghana Lonene FM xi endzele holo ya vaaki ya Malamulele ku ya burisana no tlhela va nyika van’watipolitiki nkarhi wo hlamusela valandzeri na vaaki hi ku angarhela mayelana na leswi va nga swi langutelaka eka vona loko vo tshuka va hlurile eka nhlawulo lowu hi kongomaka eka wona.

Hakunene van’watipolitiki va burisanile na vaaki laha a va kombisa ngopfu ku ta na tindlela to lulamisa mintlhontlho ya mati no tumbuluxa swivandlanene swa mintirho eka vuntshwa.

Kambe mhaka ya ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha yona a yi helanga yi khumbhiwile nikatsongo. Leswi swi kombisa kahle leswaku mhaka leyi, leyi nga xiphiqo lexikulu laha emisaveni loko swita eka miganga ya matiko xikaya yi tsan’wiwile swinene.

Swa ha te tano, ku hehliwa leswaku handle ka mafambiselo yo biha ni vukungundzwana endzeni ka ndzawulo ya Mati na Nkululo hambi ku ri eka timasipala, xivangelokulu xa ku pfumaleka ka mati i vuyela bya ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha.

Swi ya swi vonaka swinene hi laha timhaka ta ku cinca ka maxelo ti hlanganaka ha kona na vutomi bya siku na siku na mphakelo wa vukorhokeri. Tanihi vaaki hi fanele ku susumeta swintshuxo leswi hlanganisiweke leswi langutanaka na xilaveko xa xihatla loko hi ri karhi hi ti lulamisela ku kondletela ka nkarhi wo leha.

Hambiswiritano, hi nhweti ya Nyenyenyani lembe leri, murhangeri wa tiko Cyril Ramaphosa, u vule leswaku Afrika Dzonga ri ndlandlamuxa matshalatshala ya rona yo lulamisa ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha [climate change] hi ku nghenisa nkwama lowu vuriwaka ‘Climate Change Reponse Fund’, lowu kongomisiweke eka ku kurisa ntirhisano exikarhi ka mfumo na sekithara ya phurayivhete ku langutana na mitlhontlho ya mbango.

“Hi tlhelo ra hina, Afrika-Dzonga ri simekile nkwama wa ‘Climate Change Reponse Fund’ lowu nga ta hlanganisa swiyenge hinkwaswo swa mfumo na sekithara ya phurayivhete. Hi ku hlanganisa ku hlengeletiwa ka timali ku suka eka mfumo na sekithara ya phurayivhete, tiko ra hina ri ta va na matshalatshala ya ntirhisano ku aka ku tiyisela na ku hlamula eka ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha [climate change],” ku vula Ramaphosa.

U ye emahlweni a vula leswaku nkwama lowu wu vumba xiphemu xa nkoka xa nhlamulo leyi heleleke ya Afrika-Dzonga eka ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha [climate change], leswi katsaka ku tolovela swiyimo swa ku cinca ka maxelo ka nkarhi wo leha na magoza yo hunguta ku humesiwa ka tigasi ta ‘greenhouse’.