Pfuka u ti endlela
Hi Ntsakisi Gracia Chauke
Afrika Dzonga hi rin’wana ra matiko laha ikhonomi yi tsekatsekaka swinene. Kasi swin’wana swa leswi hoxaka xandla eka ku va ikhonomi yi nkhinsama hi matsolo i ku pfumaleka ka mintirho, vulawuri byo biha eka mfumo, vukungundzwana, switirhisiwa leswi nga enelangiki, vugevenga bya madzolonga hambi ku ri ku kayivela ka mphakelo wa vukorhokeri eka miganga leyi sweleke.
Tinhlayo-nhlayo ta ku pfumaleka ka mintirho ti ya ti andza hi xiyimo xa le henhla swinene, kasi mintsengo ya swakudya hambi ku ri switirhisiwa yi ya yi durha. Kuya hi va Statistics SA, mpimo wa ku pfumaleka ka mintirho wu yime eka 32.9% laha wu nga tlakuka hi 0.8% eka kotara yo sungula ya 2024 loko ku pimanisiwa na kotara ya vumune ya 2023.
“Vuyelo bya kotara yo sungula ya 2024 byi kombisa leswaku nhlayo hinkwayo ya vantshwa lava nga tirhiki yi tlakuke hi 236 000 ku ya eka 4.9 wa mamiliyoni kasi ku vile na ku hunguteka ka 7000 eka nhlayo ya vantshwa lava thoriweke ku ya eka 5.9 wa mamiliyoni,” ku vula va Stats SA.
Leswi swi endle leswaku ku va na ku tlakuka ka mpimo wa ku pfumaleka ka mintirho ka vantshwa hi 1.3% ku suka eka 44.3% ku ya eka 45.5% eka kotara yo sungula ya 2024. Hi nkarhi lowu fanaka, xifundzhankulu xa Limpopo xi kandziyisile mpimo wo nyawula wa ku pfumaleka ka mintirho.
Leswi swo kombisa ntsena leswaku vanhu a va fanelanga ku tshama hi mavoko loko va ha rindzele ku thoriwa. Lava va nga na vuswikoti bya vutumbuluxi kumbe lava va nga na nyiko yo karhi va nga ha yima hi milenge va tirhisa swona ku ti vuyerisa ematshan’wini yo yimela ku tumbuluxeriwa mintirho.
David Zitha ku suka emugangeni wa Jim Nghalalume ehandle nyana ka Giyani, loyi a tivekaka ngopfu hi vito ra kokwani Dala, naswona a nga khale ka muhaxi wa xitichi xa GCR FM tlhelo khale ka mutlangi wa switori swo fana na Isidingo, Rhythm City, Muvhango hambi ku ri Giyani Land of Blood. kasi eka vutomi bya siku na siku a nga phorisa u tsunduxa vanhu ku titoloveta ku tirha mintirho yo hlaya hikuva eka ikhonomi leyi a swi lulamanga kuva munhu a ti tshega hi muholo wun’we.
Loko a burisana na Nthavela, u vule leswaku i swa nkoka leswaku munhu a ti toloveta ku tirha mintirho yo hlayanyana, handle ko ti tshega hi muholo wun’we hikuva leswi swi nga endla leswaku a nga fikeleli swilaveko swakwe hi ku ringana.
“Ku pfumaleka ka mintirho swi ya swi andza kambe vantshwa va fanele va switiva leswaku ku humelela a swi lavi munhu a karhi a ti tekela ehansi hikwalaho ka laha a humaka kona, a swi ni mhaka leswaku munhu u huma kwihi, munhu a nga ha ti antswisa hambi loko a tshama emigangeni ya le matiko xikaya. Xa nkoka i ku tiyimisela na ku tiva leswaku swo karhi u ta swi fikelela njhani,” ku vula Zitha.
Zitha u ye emahlweni a vula leswaku vanhu a va fanelanga ku ti byela leswaku ku hava mintirho hikuva munhu hi yexe u ni matimba yo kota ku ti tshubula a ha ri lontsongo.
“Ndzi navela ku hlohlotela vadyondzisi lomu eswikolweni leswaku a va ringeti hi matimba ku tshubula nyiko ya mudyondzi ku sukela eku sunguleni. Kasi leswi swi nga ha pfuna eka vutumbuluxi na ku va munhu a kota ku ti vuyerisa,” a gimeta.
