Ntirho a wu se Fika Emakumu

Hi Themba Chauke

Eka matimu hinkwawo. Vatsari a va xanisiwa, va khotswiwa kumbe ku miyetiwa hi mhaka yo hlamusela leswi va swi vonaka na ku swi twa. Hambi ku ri namuntlha, swikoweto swa nkoka swa rihanyo ra rixaka rin’wana na rin’wana swi vonaka hi ndlela leyi swi khomaka van’wavutshila na vaphati va swona.

Tanihileswi vaaki va Afrika-Dzonga va lulamisaka ku tlangela siku ra Mandela hi siku ra 18 Mawuwani, swi na nkoka ku tekela enhlokweni ku tinyiketela ka le henhla loku ku endleka rixaka rintshwa leri katsaka mani na mani. Hikokwalaho ka leswi, vaphati lava a va ta va va yirisiwile ehansi ka mfumo wa ntshikelelo va nga tsala ehandle ka swirhalanganyi, va kandziyisa na ku vulavula ntiyiso lowu chuchaka namuntlha.

Vonani Bila i muphati, mudyondzisi xikan’we mukandziyisi loyi a ngheneleleke hi vuenti hi leswi swi vulaka swona ku hundzuluxa na ku yisa emahlweni ndzhaka leyi yi ya ka emahlweni ya Mandela. U kandziyisile tibuku ta mune a ri swakwe ta vuhlengeleti bya swiphato xikan’we na nhungu wa tibuku ta vuhlengeleti bya switori swo koma hi Xinghezi na Xitsonga. I museketeri loyi a tinyiketeleke eka marito lama tshikeleriweke, leswi a swi tlakusaka hi ku tirhisa vukandziyisi byakwe bya Timbila Press. Hi Dzivamusoko 2025, u kandziyisile ‘Xilamulelamhangu’ dikixinari ya matimu ya vuhundzuluxi bya Xinghexi-Xitsonga leyi yi tekiwaka tanihi nchumu wa nkoka eka ku hlayisa tindzimi ta xintu.

Hi nkarhi wun’wana, emahelweni ya malembe ya va 1990, Bila u tsarile xiphato xa matimba lexi vitaniwaka ‘Mandela, Have You Ever Wondered?’.Leswi a ku ri ntlhotlho wo kongoma eka pursidende wa nkarhi wolowo, hi nkarhi lowu pholisi ya ikhonomi ya mfumo a ku njhekanjhekisaniwa hi yona swinene eka swiyenge hinkwaswo swa vaaki. Endzhaku ka ku heta xiphato, leswi kandziyisiweke eka vukandziyisi bya yena byo sungula bya No Free Sleeping (a ri na Donald Paranzee na Alan Finlay, Botsotso, 1998), u swi rhumerile ehofisini ya wanuna loyi wa matimba.

Xi sungula hi xifaniso xa vanhu lava va nga le ku tlakuleni ka “ntiko wo tika swinene, wa vubihi bya tihanyi ta khale.” endzhaku ka kotara ya nkulungwani wa malembe, nkoka wa rito ra Bila ra ha twakala. Ku gimeta xiphato.

 “Xana u tshamile u hlamala, loko wa ha tin’waya nhlonghe, u lava vun’winyi lebyi hambaneke-vun’winyi bya wena n’winyi. Leswaku ntshungu lowu tsakeke wu vuyela emigangeni?”

Swi fana swinene na ku tshinya. Hlaya hi hlanguti rin’wana, hambiswiritano, swi kombisa ku ntlhotlha loku faneleke eka ku yisa emahlweni, njhekanjhekisano lowu katsaka mani na mani hi mhaka ya matimba xikan’we na ku cinca loku a ku ta va ku nga ehleketeleriwanga eka malembe lama hundzeke.

 Bila u tshama a tinyiketerile a nga tsekatseki eka mbulavulo lowu. Loko a vutisiwa leswaku swi vula yini ku tlangela siku ra Mandela swi vula yi ni eka yena eka siku ra namuntlha, u angurile a ku: “

  “Siku leri ri lava leswaku hinkwerhu ka hina hi rhandza tiko ra hina xikan’we na misava swinene hi ku tlhelerisa endzhaku madzolonga na tinyimpi, vuxisi na vukungundzwana, ku tlakuka ka ku pfumala dyondzo xikan’we na dyondzo leyi yi nga kumiki nseketelo wa swa timali, vufasisi, ku cinca ka maxelo, mitlotlho ya rihanyo, ku pfumaleka ka mitirho, xihlawula-mbala, vusweti, ku rhurhisiwa ka vanhu, makhombo ya ntumbuluko na ku vengiwa ka vahlapfa. Hi ta va vanhu vo antswa loko hi lemuka leswaku kurhula na vululami swa koteka loko hi byala moya wo tirhandza, ku avelana hi switirhiswa hi ku ringana xikan’we na ku tlangela mavonelo man’we ya vumunhu ehandle ka mavonelo yo koma, dyondzo ya rixaka na vukhongeri. Mandela i xikombiso xa kurhula, vun’winyi na ndzivalelo, hikokwalaho hi fanele ku landzelela maendlelo lawa ku aka rixaka leri ri ringanaka.

Ntirho lowu wu sunguriweke hi Mandela na vatirhikulobye a wu se hetiseka. Enkarhini wa sweswi hi le ku ringeteni ka matshakatshala ya switandzhaku swa kona loko hi ri ka ri hi ringeta ku lwisana na vusweti na ndzingano eAfrika-Dzonga na le misaveni. Hikokwalaho ka leswi swi endla leswaku vaphati vo fana na Bila va nga vulavula na ku kombisa leswi swi faneleke ku fikeleriwa hi nkarhi lowu ku cinca eka vaaki swi lavekaka swinene. Swi nga endleka leswaku hi nga voni ku hetiseka ka ntirho lowu, kambe leswi a swi vuli leswaku hi fanele ku swi tshika.

Eka masiku lamataka, tsala xiphato hi swilo leswi swi nga xiswona laha u tshamaka kona, swilo leswi swi lavaka ku tekeriwa enhlokweni hi xihatla. Ku nga va swilo leswi khumbhaka vaaki kumbe ku lulamisa vuxaka lebyi onhakeke. Kambisisa swifaniso leswi taka eka wena loko wa ha tsala hi ntirho lowu wa matimba.

Mphikizano wa Vuphati wa lembe na lembe wa AVBOB wu pfula hi siku ra 01 Mhawuri 2025 endzela  www.avbobpoetry.co.za namuntlha ku ttitoloveta hi milawu ya mphikizano.