Mikwetlembetano ya Vuhosi yi ba Xindziwandziwana

Hi Themba Chauke

Holobyenkulu wa xifundzhakulu xa Limpopo, Dokodela Phophi Ramathuba, u simekile xipano xo hlawuleka xo langutisisa swivilelo leswi swi humesiweke hi Tihosi ta Xinto ta le Giyani, hi nkarhi wo kombisa ku vilela, lava va kombisaka leswaku va tekeriwa ehansi hi mfumo.

Eka swikoxo swa vona leswi swi paluxiweke hi nkarhi wo kombisa ku vilela, i ku lava ku khomiwa ku ringana na ku vuyeriwa ku fana na Tihosi leti ti tekeriwaka enhlokweni hi mfumo. Leswi swi katsa na swipandzamananga, miholo ya n’hweti na n’hweti, tiqingo, xikan’we na tihofisi leti ti nga na switirhisiwa hinkwaswo, leswi swi tivekaka exikarhi ka Tihosi.

Hi Ravumbirhi, xipano xo hlawuleka kusuka ehofisini ya Holobyenkulu a xi hlanganile na Tihosi leti ti nga na swivilelo ha un’we-un’we endhawini ya vuwiselo ya Vahlave elokixini ra Kremetart kwale Giyani.

Ntlawa wun’wana na wun’wana wa Tihosi wu nyikiwile nkarhi wo hlamusela matimu ya rixaka ra wona eka  xipano lexi. Vuxokoxoko lebyi byi hlengeletiweke eka ntirho lowu byi languteriwa ku vekiwa emahlweni ka Holobyenkulu ku n’wi pfuna leswaku a teka xiboho lexi xi nga hetiseka ku ya hi swikoxo leswi swi humesiweke hi nkarhi wo kombisa ku vilela.

Ntlawa wo sungula lowu wu nga twiwa i yindlu ya vukosi bya ka Maswanganyi. Lebyi sweswi byi nga le ka nkwetlembetano na Hosi Hlaneki. Ku vuriwa leswaku Hosi Hlaneki wa ala ku tekela enhlokweni Hosi Maswanganyi tanihi Hosi, a vula leswaku muganga wa ka Maswanganyi wu wela ehansi ka vulawuri bya yena, hikokwalaho ka leswi, Hosi Maswanganyi i Ndhuna ku nga ri Hosi.

Loko a vulavula endzhaku ka ntirho, Sam Maswanganyi, muvulavuleri wa vukosi bya ka Maswanganyi, u vurile leswaku va kombisile matimu ya vukosi bya ka vona, na lomu byi humaka kona eka xipano xo hlawuleka.

“Hi sungurile ku tiyimela hi lembe ra 1910, naswona hi vekiwile ehansi ka vukosi bya ka Hlaneki hi lembe ra 1957, hi mfumo wa Bantu, hikokwalaho ka sweswo, a swi koteki leswaku Hlaneki a nga vula leswaku wa hi fuma,” wa hlamusela.

Maswanganyi u tshikelerile leswaku a va kombeli swo tala, kambe ku tekeriwa enhlokweni hi mfumo. “A hi lavi mahinyahinya, hi lava ku tekeriwa enhlokweni xikan’we na ku hloniphiwa ku fana na van’wana. Na hina hi na vaaki lava hi faneleke ku va rhangela, naswona hi languteriwa ku endla tano ehandle ka nseketelo wa switirhisiwa,”

Loko a vutisiwa hi mhaka leyi, muvulavuleri eka hofisi ya Holobyenkulu, Ndhavhe Ramakuela, u tiyisisile hi ta ntirho lowu, laha a vuleke leswaku nhlengeletano a yi khomiwile hi xipano xo hlawuleka kusuka eka Ndzawulo ya Mfumo wa Ntirhisano, Vutshamo bya Vaaki na Timhaka ta Vukosi (COGHSTA), hi ku seketeriwa hi hofisi ya Holobyenkulu.

“Leswi swi landzela timhaka to hlaya leti ti tisiweke eka mfumo wa xifundzhankulu mayelana na mikwetlembetano ya Vuhosi exifundzhenintsongo xa Mopani na swin’wana. Ntshamo lowu wu kongomisiwa eka ku tiwisisa xiyimo xa mithlotlho leyi hi mijikajikisano na Tihosi leti ti khumbhekaka na tihuvo ta vona,” wa hlamusela,

“Njhikajikisano lowu wu tekile masiku ya nharhu, endzhaku ka sweswo, xiviko lexi xi heleleke xi ta yisiwa eka vurhangeri bya Huvo yo endla milawu ya xifundzhankulu, leyi yi nga ta teka xiboho xa leswaku hi xihi xiyenge lexi xi lavekaka ku teka xiboho eka yin’wana ya mikwetlembetano leyi, hi ku navela ka leswaku ku nga ngheneleli tikhoto,” u ya emahlweni.

Loko a vutisiwa leswaku xana Holobyenkulu a nga va a simekile khomixini yo langutana na timhaka ta mikwetelmbetano ya Tihosi, tanihileswi a tshembhiseke eka swiyenge swo hambana-hambana, Ramakuela u vurile leswaku loko khomixini leyi ya muxaka lowu yi ta simekiwa, swi ta tivisiwa vaaki leswaku un’wana na un’wana a swi tiva.

“Hambiswiritano, ku na maendlelo lawa ya pfumelelaka Holobyenkulu ku langutisisa eka mikwetlembetano leyi ku nga khale yi ri kona, hi ku tirhisana na Yindlo ya Vukosi na Vurhangeri bya maKhoisan (LHTKL) ngopfu-ngopfu timhaka leti LHTKL yi tsandzekeke ku ti lulamisa. Ku na yin’wana ya timhaka leti leyi yi nga le ku tekeriweni enhlokweni hi komiti yo hlawuleka enkarhini wa sweswi,” wa hlamusela.

Loko xipano xo hlawuleka xa ha ya emahlweni, Tihosi to hlaya na vaaki va le Giyani va na ntshembho wa leswaku leswi swi ta tisa mbasiso, swi nga voyameli etlhelo rin’we, na ku tekela enhlokweni lava ku nga khale va twa va siyiwa ehandle eka swiyenge swa ximfumo swa mafumelo ya Tihosi.

Ku tlhela ku languteriwa leswaku leswi swi ta tlhela swi basisa nkwetlembetano wa ka Maswanganyi, laha ku vuriwaka leswaku nhluvuko lowu nghenaka emugangeni lowu wa siveletiwa hi Hosi Hlaneki loyi a vulaka leswaku va wela ehansi ka vulawuri bya yena.

“Mfumo a wu lava ku hoxa tiphayiphi ta mati emindyangwini ya le mugangeni, kambe phurojeke leyi yi yimisiwile hikokwalaho ka nyimpi exikarhi ka Hosi Maswanganyi na Hosi Hlaneki. Loko leswi swi nga fiki emakumu, swi vula leswaku hi ta salela endzhaku loko swi ta eka timhaka ta vukorhokeri bya vaaki na nhluvuko,” ku vula Alina Mabunda, muaki wa le mugangeni wa ka Maswanganyi laha ku vuriwaka leswaku nhluvuko wa le mugangeni lowu wu siveriwa hi Hosi Hlaneki.