Hi fike njhani laha?

Hi Magic Nkhwashu.

Afrika-Dzonga yi kongoma ka mpfumelelo wa xinakulobye laha ku nga langutiwa eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo. Xiyimo xa tipolotiki xi cincile hi mpfuka hi nghena eka xidemokirasi eka makume-mbirhi nhungu wa malembe lama nga hundza. va kuma tinhlayo ta le henhla ta tivhoti hi vandla leri fumaka, leri nga va na xiave ku tisa ntshuxeko swi xaxile tani hi mberha. A swi hambanangi ni le ka bolo ya milenge laha a swi tiveka ku swipano leswikulu i Kaizer Chiefs na Orlando Pirates, laha a swi tiveka ku hi swona swi tekaka swidlodlo swo hambana-hambana. Sweswi matafula ya hundzulukile laha hi vonaka Mamelodi Sundowns yi ri ku ololeni ka masagwati, hambi ku ri ku yimela tikor a Afrika-Dzonga ematikweni ya Afrika hi vurhena. Hi vona mavandla “lamantsongo”ma tisa ku cinca ni swihlamariso, tani hileswi ni swipano leswintsongo swi hlulaka leswikulu. A ka ha ri na nhlonipho!
Ku lwetana loku nga kona endzeni ka vandla ra ANC leswi hi swona swi avanyisaka, swi va veka eka xiyimo xo biha laha emakatikweni ku nga ha riki na ku tshemba eka vurhangeri bya vona. Laha a va kombeteriwa hi titintiho eka vukungundwana byo fana ni bya huvo ya milawu ya Zondo leyi a yi langutane ni ku vutliwa ka mfumo, na va-VBS swi nyanyisa xiyimo. Leswi swi thlandlameta hi ku pfumaleka ka vukorhokeri eka vaakatiko lava nga hlaseriwa hi ndhwalo wa ku pfumaleka ka ndzingano, ku pfumaleka ka mintirho leswi nyanyisaka vusweti. Covid-19 yi lo tatisa eka timbanga leti a ti ri kona ekhorhweni leyi nga khidzama hi matsolo.
Nyimpi ya Russia na Uktaine na yona a yi pfunetangi hikuva swilo swi durha ku tlula mpimo, ku sukela ka mafurha, swakudya leswi durhaka ku tlula mpimo, ni miholo leyi vathori na mfumo va alaka ku tlakusela vatirhi. Votala va vutisa leswaku hikokwalaho ka yini tikonkulu ra Afrika ri tsandzeka ku tiendlela swa rona hikuva ri fuwe ku tlula lava va le ntsungeni! I yini lexi endlaka va nga fikelerisi milorho ni swivono? swa va Nkwame Nkuruma na va Muammar Gaddafi?
Leswi va swi kotaku ngopfu eka vandla ra ANC i ku banana hi rhanga ro hisa, ematshan’wini yo tirhisa matimba lawa eka vukorhokeri. A va chavi ni ku dlayana ku langutiwe mbita ya vulombe, va thlela va nga nyumi ku dya laha ku nga le ku riliweni – ko fana na tithendara ta switirhisiwa swo tisirhelela, hambi ku ri minkhukhula ya KwaZulu-Natal. Ku hambana ka mavonelo hi lava nga le ximatsini na lava nga le xineneni swo nyanyisa xiyimo. Va hehlana na hi ku lavan’wana va tirhisa swi tirhisiwa swa mfumo ku lwa na vona. Hi vona hambi ku ri swiyenge swa vuhlori na swa vusirheleri wa vaakatiko swi ri ku tirhisiweni ku fikelela swikongomelo swa hava. Ngopfu-ngopfu sweswi va nga pfumelelaniki hi nawu wa ku nyiza loko u kumeka u mbyindliwile hi milandzu. Sweswi ku ni mhaka ya Puresidende ya le purasini ra Phala-Phala, hinkwerhu hi yimele ku twa ku yi ta helela kwihi. Nawu wo nyiza wa ha to va eminon’weni eka nhlengeletano ya vona leyikulu yo hlawula vurhangeri hi N’wendzamhala le Nasrec, eJoni.
Leyi i nhlengeletano leyi nga languteriwa hi mahlo-ngati leyi nga na nkoka swinene eka matimu ya nhlangano, hambi ku ri eka tiko ni misava hi ku angarhela. Hikokwalaho hi vona votala (ni lava hehliwaka) va yimisa mavoko ku hlawuriwa eka vurhangeri, kwale switulwini swa le henhla swa ntsevu. Hi hala thlelo Puresidende loyi a nga kona sweswi u tsakela ku nyikiwa nkateko wa xivandla ra vumbirhi. Kambe van’wana loko va languta va n’wi vona a tsandzekile, tani hileswi a nga nghena hi xidumo no tshembisa vanhu tilo ni misava. Kambe vaakatiko va le ku tikeriweni swinene loko ku langutiwa eka ndzingano, ku pfumaleka ka mintirho, na vusweti leswi nga tinyika matimba. Hi hala thlelo, xiyimo xa gezi xi yisa xiyimo xa vandla ehansi leswi nga nxungeto eka vaakatiko. Leswi nga riki erivaleni i ku leswi ku nga va ku ri xiendla-hi-vomu hi xikongomelo xo xavisa khamphani ya gezi hi ntsengo wa le hansi, ku fana na leswi ku nga xavisiwa swihahampfhuka hi makumenthlanu n’we wa tirhandi ? 
Loko ku ri mavandla yo kaneta ya tsandzeka ku tirhisa nkateko lowu tisaka hi ku kwetlembetana loku nga tinyika matimba eka vandla leri fumaka. Lexi va xi endlaka i ku kaneta va nga heti, ehandle ko ta na swintshuxo swo khomeka. Vo va swihanya milomo kambe etimbilwini a ku na nchumu. Loko va banana hi rhanga ro hisa, i vaakatiko va twaka ku vava hikuva vukorhokeri a byi kona. Switano, loko tinkuzi ti ri ku lweni, i byasi lebyi twaka kuvava. Ha karhi ha va vona va mantshwani va le ku ngheneni hi un’we-un’we loko ha ha ya eka nhlawulo wa 2024. Xana ku nga va ni swihlamariso ku fana na leswi nga endla hi Sam Matekane hi vandla ra yena ra tsevu wa tin’hweti ra Revolution for Prosperity kwala Lesotho? Leswi a nga n’wankumi wa xitikwana lexi, swi vula ku hi nga vona va-Patrice Motsepe va fambisa tiko hi rin’wana ra masiku. Swona leswi va nga maxaka na Puresidende Ramaphosa swi vula ku va ta nyikana xinhongana – ku suka ka n’wankumi ku ya eka un’wana! 
Kumbexana va nga ta na tona. Loko RFP yi swi kotile endzhaku ka loko yi tumbuluxiwile yi ri na ntsevu wa tin’hweti, BOSA va ha ri na ku tlula lembe ra ku hlula eka nhlawulo wa 2024. Hi vonile va Action SA va nghena hi xidumo va tisa ku cinca  lokukulu va ha ku nghena. Hambi va ri va Patriotic Alliance va karhi va endla ku hi vona nkoka no tekela enhlokweni mavandla lamantsongo eka mfumo wo hlanganela. Ku fana na le Joni va ha ku susa xipikara, ku nghena Coleen Makhubele loyi a sukaka eka COPE, hambi leswi na yona yi nga tiveki timhaka ta yona hi mpfhuka va nghena tani hi ndzilo wa mavivi. Sweswi va banana na hi swibakele. Loko ha ha ku mati i mantsongo, hiloko mavandla lamantsongo va thlela va ku huma mhirhi ku nghena mamba, meyara wa DA Mpho Phalatse u helele hi ntirho se ku thoriwe Dada Morero wa ANC. Va ri a nga tshembekangi ni vandla ra yena ra DA ri teka swileriso ku suka eKapa laha manana Hellen Zille a hehliwaka ku nghenisa tintiho eka mafumelo ya le Joni. Ku ni nxungeto eka xifundza xa Gauteng, madoroba ya Tshwane na le Ekurhuleni va ha lava va DA lava ku vuriwaka ku a va lavi ku fuma na van’wana hi makwanga no pfumala ku tshembeka. 
Kahle-kahle onge ha ha to vona mpikizano hikuva vandla ra EFF onge va siyerisana fole na ra ANC. U nge va tivi no va tshemba hi ku va tsekatseka tani hi rihlanga, tolo kunene a va seketela DA va vula leswaku i Sathana wo antswa, namunthla va jikile onge sathana wo antswa i ANC. Va vurisile leswaku hakunene loko va ku a ku na nala wa minkarhi hinkwayo eka tipolotiki. Kambe xikambelwana xa kahle xi le ku teni endzhaka nhlawulo wa vurhangeri bya ANC nga kwala nyongeni. Laha loko ANC yo ka yi nga thleli yi phatluka ku ta va mahlori. Swi tikomba ku phatluka loku nga languteriwa ku tlula loku nga hundza, ka va-PAC, COPE, EFF… Kambe leswi swi nga amukeleka tani hi ku kurisa xidemokirasi no kondletela mafumelo yo nhlengelo. Kumbe ni vunkungundzwani a byi ta hunguteka, hambi leswi ku nga ta va ni ku nonoka eka vukorhokeri – hi le ku swi voneni ka madoroba yo fana na va-Nelson Mandela Bay laha mati ku ngo va mukon’wana!