Valala Va Vaaka-tiko!

Tiko ra hina lero xonga ri hlaseriwile hi mintungu yo chavisa, leyi nga na switandzhaku swo biha eka vaakatilko. Ntsako lowu nga khapakhapa wu kondletela hi ntshunxeko wa Vantima lava a va ri vuhlongeni bya mfumo wa xihlawuhlawu se wu mbumburhekile tani hi xivera. Leswi a va tshembisiwe tilo ni misava, mana ni switsatsatsa loko ku ngheniwa eka xidemokirasi se swi hundzuke norho. Vanhu va sungula ku kanakana no hleketa wonge eGipita lani a va ri vuhlongeni a ku antswa ku tlula lani va tikumaka va ri kona hi vito ra xidemokirasi. Va sungula ku ntlokola no n’unun’uta hi ku xaniseka na vusiwana lebyi va tikuma va ri ka byona. Leswi hinkwaswo swi vangiwa hi vunkungundzwana lebyi nga ntungu lowukulu eka vukorhekeri. Swi va xileswi endzhaka loku va tshembisiwe eKanana – tiko ra ntswamba ni vulombe, kambe va tikuma va yayarheriwa hi vusweti, hambi ku ri mafu!

Leswi swi endlaka xiyimo xi tika ku tlurisa i ntungu wa xitsongwatsongwana xa COVID-19 lexi nga hlasela misava hinkwayo. Vanhu hinkwavo va khumbekile hi tindlela to hambana, kambe loko swi fika ka swisiwana xiyimo xo nyanya. Phela ku pfaleriwa ka vanhu vo fan ana lava emakaya a swi hambananga ni ku va gweva xigwevo xa rifu? Va ta dya yini hi ku masiku lawa xin’wana-na-xin’wana i mali? Loko va nga pfaleriwanga va jinga va ringeta tindlela to kuma xo khomisa nyoka – a swi talangi ku etlela va nga dyangi! Hala thlelo u twa mavonelo yo hambana-hambana mayelana ni leswi faneleke ku endliwa eka xiyimo xo fana na lexi, lani ku nga ni ku banana hi miehleketo. Hambileswi va nge xitsongwatsongwana lexi xa ha ri xintshwa la va kumaka tidyondzo to hambanahamba hi minkarhi, ntsena ku celela vanhu va xifundzankulu xin’we xa Gauteng masirha yo tlula miliyoni i ku hlola. Swa yila hi xintima, ku lunghisela vanhu masirha va ha hanya!

I yini lexi endlaka mfumo wa hina lowu mpfumalo wa vukorhekeri byo enerisa wu nga humeseriwa erivaleni, ku rhangisa mhaka ya vutsinguri ku ri na rifu? Hi swoho swo va jahele ku dya mabiliyoni lama nga pimanyetiwa ku tirhisiwa ku kavanyeta ntungu lowu eka swa hava? Sweswi ku ngheniwa eka ntungu wa vunkungundzwana lebyi endliwaka hi ku va ku phangiwa mali ya vaakatiko leswi kavanyetaka mafumelo na vukorhokeri eka tiphurojekete to hambana. Leswi hinkwaswo swi endliwa hi mfumo na vandal ra ANC, lava nga le ku tivuyiseleni na lava nga le kusuhi na vona.

Phela leswi vangaka vukorhokeri bya xiyimo xa le hansi eka vaaka-tiko eka swin’wana, i ku nghenelela ko biha hi van’watipolotiki, vunkungundzwana na ku pfumala vutihlamuleri hambi ku endla swilo emunyameni, ku nga teki xiave ka vaaka-tiko, ku pfumala ka milawu ya matirhelo, ku tsandzeka ku va na maendlelo lamantshwa, ku pfumala vatirhi vo ringanela lava nga na vuswikoti – ntokoto ni vutivi, ku tsandzeka ku andlala nxaxamelo wa leswi fanela ku endliwa… eka swin’wana swa nkoka. Vunkungundzwani bya vona byi teka tinxangu to hambana. Hi mpfhuka ku simekiwa xikhwama xa “Solidarity Fund” ku thlela ku cinciwa nkavelo wa timali hi Holobyekhulu Tito Mboweni, vunkungundzwani byi tinyike matimba eha swifundzankulu swa nkaye swa Afrika-Dzonga. Wo twa hala-ni-hala van’watipolotiki na vatirhela-mfumo va gingirika hi tindlela leti va vuyeriwa. Loko u jikela hala… i swakudya leswi faneleke swi fikela lava pfumalaka. Hala… ku xaviwa swithuthuthu! Hala kun’wana I ti-PPE – leswi fanelaka ku sirhelela lava nga le mahlweni no lwisana na ntungu lowu – vaongori. Lexi hlamarisaka swisirhelelo leswi a swi va fikeleli hi mfanelo, leswi hetelelaka hi van’wana va vona va tlulela hi xitsongwatsongwana lexi – xi va vabyisaka no va yayarhela. U tshama u ri vona kwini socha ro ya enyimpini ri nga ri na thlarhi?

Hi nga swi kota ku lwa na switandzhaku swa vunkungundzwana na ku pfumaleka ka vukorhokeri leswi endlaka ku tiko ri lahlekeriwa hi timali no nghena eswikweletini leswi ri nga swi fikeleriki. Leswi swi endla ku vusweti byinyanya, hambi ku ri nkavelo wa timali eka swa tidyondzo, rihanyu na vukorhokeri nyin’wana. Hi nga lwisana na vunkungundzwani lebyi nga vugevenga – byi yiva mali ya vukorhokeri lebyi lavekaka swinene. Leswi swi nga le rivaleni i ku vandal leri fumaka na lamo kaneta va le ku tsandzekeni ku korhokela tiko, kambe va tilangutele swa vona vinyi. Vanhu lava ng ava vhowutela va ta va vona loko ku yiwa ka nhlawulo, lani va nga ta tshembisa vanhu tilo-na-misava leswi nga le ka papilla ra switshembiso.

A hi tshikeni ku phokotelela van’watipolotiki mavoko hi ku va ake swibedlele, swikolo, magondzo… na vukorhokeri byin’wana hi timali ta hina leti hi hakelaka xibalo. Ku endla tano swi fan ana ku phokotelela muchini wa banki wo humesa mali (ATM) hi ku va wu ku nyike mali ya werna. A swi hambanangi ni ku nkhensa hlampfi loko yi khide ematini. Leswi hi swi lavaka ku suka ka vona i ku endla leswi hi nga va rhuma swona, ni ku tekela nhlokweni ku i malandza eka hina – a hi malandza ya vona. Munhu loko a thoriwile entirhweni a nga tirhi hi ku tshembeka ni hi ku ya hi ntwanano wa humesiwa, xivandla xa yena xi pfariwa hi van’wana lava nga ta landzelela swileriso. Kahle-kahle van’watipolotiki swi lava va vekiwa eka muholo wa le hansi lowu pfumeleriwaka hi ku ya hi nawu wa vatirhi, kumbe leswi a swi ta tisa ku cinca ka xihatla. A hi ticence ta tolo, hi karhele ku mamisiwa tintiho hi makhamba lava nga tshwa enon’wini. Swi ringene!