Kuma mpfuno ehandle ko tidlaya.

Ku tisa ntshembho ku kota ku sivela ku tidlaya

Swikombiso swa nkaye swa leswaku munhu u lava mpfuno

 

Mapfhumba ya nga tisa ku tshemhba ku kota ku sivela ku tidlaya, ku ya hi va World Health Organization va kombisa leswaku swi koxa vutomi bya vanhu va 700 000 emisaveni hinkwayo hi lembe.

 

Xiyimo xa ku tidlaya ka vanhu etikweni ra Afrika-Dzonga xi hlamuseriwa leswaku i 23.5 wa vanhu ehenhla ka 100 000, leswi ku hlamuseriwaka leswaku vo tala va vona i vaxinuna, Hambileswi xiviko lexi ku nga lexi xa ha ku humesiwaka, Ndzawulo ya Rihanyo yi kombisa leswaku hi lembe ra 2020, ku vile na mafu ya 1781 ya vanhu lava tidlayeke eAfrika-Dzonga hi tin’hweti ta mune kusukela hi ti 7 ta Nyenyankulu ku fika ti 27 ta Mawuwani 2020.

 

“Ntiyiso wo vava hi leswaku eka ku tidlaya kun’wana na kun’wana, ku na ku ringetela ko hlaya, loku hi minkarhi yo hlaya swi nga mangariwiki kumbe ku tsariwa ehansi. Eka rifu rin’we ro tidlaya ku va ku ri na nhlayo ya 20 wa vanhu lava nga ringeta ku tidlaya,”Megan Hosking, mutivi wa mavabyi ya swa miehleketo exibedlele xa Netcare Akeso wa hlamusela.

 

Mongo wa lembe leri wa siku ro sivela ku tidlaya hi n’hweti ya Ndzhati wu langutisisa swin’wana swa swilo leswi ku hlamuseriwaka leswaku i xivangelo xo tidlaya, leswi ku vuriwaka leswaku ku vulavula hi ku tisunga, swi nga ha hlohlotela vanhu leswaku va tidlaya.

 

Mongo wa leswaku ‘Ku tisa Ntshembho hi swendlo’ swi tiyisisa leswaku mhaka yo tidlaya a yi fanelanga ku tekiwa tanihi mhaka ya mihlolo.

“Loko swi ri ku tekeriweni enhlokweni leswaku a hi mafu hinkwawo lawa ya va ka kona hi ku tivavisa ya nga siveriwaka, swi nga ha koteka ku fikelela vanhu vo hlaya lava va nga vonaka ndlela leyi yi ri yoxe ku huma emaxangwini, ku nga se hela nkarhi, loko vaaki va ri na vutivi lebyi eneleke. Ku aka ku twisisa loku enteke hi timhaka to tidlaya hi ku tirhisa mapfhumba exikarhi ka vaaki swi nga ha pfuna vanhu vo hlaya ku va fikelela na ku vulavula na van’wana ku kuma mpfuno ehandle ko teka xiboho xo hetelela,” ku hlamusela Hosking.

 

“Ku tidlaya swi hi ndlela yin’wana naswona a swi twisiseki, naswona ku va munhu a ri na miehleketo yo tidlaya xiyimo xi va lexi pfumalaka ntshembho naswona a xi twisiseki,”ku vula Hosking.

 

“Vanhu lava nga le kusuhi na vona va sala na swivutiso swo hlaya, ku fana na ku lava tinhlamulo ta tinhlamuselo eka ku tidlaya ka munhu kumbe ku ringeta ku tidlaya, kumbe ku lava ku twisisa loko i ngi va swikotile ku sivela munhu yoloye eka ku teka vutomi bya yena. Swi tika ngopfu ku lahlekeriwa hi munhu hi ndlela leyi naswona ku na tinhlamulo to olova loko swi ta eka ku tidlaya.”

 

Loko munhu a ri na mukhuva wo maendlelo yo tidlaya, swi fanele ku tsundzukiwa leswaku ku ya hi miehleketo ya vona vinyi i xikongomelo xo lava ku herisa ku twa kuvava na maxangu lawa va hlanganaka na wona. “Va twa ku nga ri na tindlela tin’wana ku tihumesa eka ku tikeriwa ka vona, hambileswi va nga na matitwelo yo kanakana hi rifu. Leswi swi va kona hikokwalaho ka xiyimo xa ku tikeriwa hi rihanyo ra miehleketo ya vona, ku kota ku twisisa mitsembyani leyintshwa, ku tikeriwa emiehleketweni, ku tikeriwa eka swa timali, ku heleriwa hi ntshembho, swiyimo swo lahlekeriwa, kumbe mintlhontlho yin’wana leyi yi va tikelaka,” wa hlamusela.

 

Ku ya hi Hoskings, ku ya hi ku munhu a nga va a ehleketa hi ku tidlaya, a swi vuli leswaku a ku na ntshembho eka vona. Hambileswi vanhu lava nga na makungu yo tidlaya va nga tshameriki ku paluxa swivavi swa vona swa le ndzeni kumbe makungu ya vona hi ndlela leyi van’wana va nga swi tekelaka enhlokweni, ku na swikombiso swo hlaya swa ntolovelo leswi faneleke ku tekeriwa enhlokweni.

 

Swikombiso swa nkaye

1. Munhu u vulavula hi rifu, ku tivavisa kumbe ku tidlaya.
2. Ku humesela matitwelo yo pfumala ntshembho na ku pfumala ntshembho eka vumundzuku.
3. Ku humesela matitwelo yo va ndzhwalo eka van’wana.
4. Ku lava swilo leswi nga vavisaka swo fana na swidzidziharisi na matlharhi
5. Ku lela, kumbe ku nyikela hi swilo leswaku nga na nkoka eka vona.
6. Ku ya emahlweni na ku tihambanyisa na swirho swa ndyangu na vanghana
7. Maendlelo lawa ya tikanganyisaka
8. Ku ringeta ku tidlaya enkarhini lowu hundzeke
9. Ku tshamiseka bya xitshuketana-leswi swi kombisa leswaku munhu u na makungu yo tidlaya naswona u amukerile xiyimo xa yena.

 

“Pfhumba na ku tekela enhlokweni swilo leswi swi nga pfuna ku ponisa vutomi. Maendlelo man’wana na man’wana ya miehleketo yo tidlaya ya fanele ku tekeriwa enhlokweni. Ku teka magoza lama faneleke swi nga pfuna ku tisa ku cinca exikarhi ka vutomi na rifu leswaku munhu a tidlaya,”Hosking wa hlamusela.

 

Leswi u nga swi endlaka ku pfuna munhu loyi a nga le ka nxungeto.

• Vulavula na munhu loko u ri na ku vilela hi yena-Va na na ntiyiso eka swivilelo swa wena kambe papalata ku va sola eka hinkwaswo leswi va titwisaka xiswona. Vayigiseli u tlhela u va tekela enhlokweni.
• Nyika mpfuno na nseketelo kambe tiva mindzilikani-loko munhu a ri na miehleketo yo tidlaya, lava mpfuno wa vativi, vona leswaku va le ndhawini leyi hlayisekeke, na ku kota ku fikelela mpfuno wa vativi.
• Endla hi ku hatlisa loko xiyimo xi bihile-loko munhu a boxa leswaku u na matitwelo yo lava ku tidlaya kumbe miehleketo yo tivavisa, swi na nkoka ku ringeta ku twisisa loko va tekile xiboho xo lava ku teka vutomi bya vona na tindlela to titirhisa eka maendlelo lawa. Lava mpfuno wa xihatla eka xiyimo lexi xa nxungeto wa le henhla.

 

A wu wexe

“Loko u ri na miehleketo yo tidlaya kumbe miehleketo yo lava ku tivavisa, kumbe ku lava mpfuno wo pfuneta varhandziwa va wena lava u twaka i nga ku va na miehleketo yo lava ku tidlaya, Netcare Akeso yi nyika mpfuno wa tiawara ta 24 eka 0861 435 787, laha vapfuni va swa miehleketo lava leteriweke va nga ta yingisela leswi u titwisaka xiswona ehandle ko avanyisa, naswona va nga ha ku pfuna eka tindlela to hambana-hambana ta mpfuno, na ku nyika nseketelo loko u titwa u ri swakwe,”