Tindhawu to xavisa xihoko ti bihile eka ku kula ka vana

Dunisani Ntsanwisi

Ku ya hi Giuliana Bland wo huma eJim Joel Fund Oppenheimer Memorial Trust, “Masiku yo sungula ya gidi rin’we eka vutomi bya n’wana-nkarhi wo sukela eka ku tikiwa ku ya eka malembe mambirhi, ma na nkoka wo humesela vuswikoti bya nkarhi wo leha evuton’wini bya n’wana. Lawa hi wona malembe lawa swilo swo fana na vukorhokeri bya rihanyo lebyi faneleke, swakudya swo aka mirhi, vuhlayisi bya n’wana bya xiyimo xa le henhla na ku kurisiwa, ndhawu leyi nga tenga no hlayiseka, tidyondzo ta masungulo na ku pfuxeleleka swi na xiave eka vumundzuku bya n’wana ku ya emahlweni”. Ku na vana lavantsongo lava nga na lembe rin’we kumbe mambirhi lava tikumaka va ri etindhawini to xavisa xihoko. Mahanyelo lawa ya ta hoxa xiave eka mahanyelo ya vutomi bya vona hikuva tindhawu to xavisa xihoko ku na huwa, ka dzahiwa hinkwako na ririmi ra nhlambha. Swi tolovelekile ku vona vamanana lavantsongo va beburile vana va vona va ri ku nweni ka byalwa hi minkarhi ya mahelo ya vhiki.

Divya Naidoo ku suka eka Save the ChilDoken South Africa u vule leswaku, “Swi veka vana eka swiyimo swo hlaya swa nxungeto. Xo sungula, kuva mutswari lontsongo a tikuma a pyopyiwile swi endla leswaku a lahlekeriwa hi vukheta byo kurisa n’wana, naswona xin’wana na xin’wana xo biha xi nga ha humelela eka n’wana. Xa vumbirhi, swi olovile leswaku tinyimpi ti sungula emabyaleni, naswona n’wana a nga va mutwisiwakuvava, leswi nga siyaka n’wana a vavisekile emiehleketweni. Nawu wa xihoko wa tiko ra Afrika-Dzonga wu sivela ku xaviseriwa ka byalwa eka n’wana wa malembe ya le hansi ka 18. Tindhawu to xavisa xihoko ti tikomba ti tsakela swinene mali ku nga ri timhaka ta vana lavantsongo hikuva a va aleriwi ku nghena etindhawini ta mabindzu lawa.

Vana a va sunguli ku dyondza ntsena loko va sungula tidyondzo eswikolweni swa tindzumulo eka malembe ya 3 kumbe 4, laha va dyondzisiwaka mihlovohlovo, swivumbeko na maletere. Kambe ku dyondza swi akiwile endzeni ku ya hi ntumbuluko eka vanhu, ku vona leswaku munhu wa humelela eka ku tekelela eka ku cinca ka swiyimo. Loko hi teka vana va hina hi va yisa emabyaleni kuhava xo khomeka lexi va xi dyondzaka.

Manana BV Chavalala, mutirhela nhlayiso wa vanhu ku suka eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa vaaki eka Malamulele u vule leswaku, “i xiyimo lexi vilerisaka naswona a hi ro sungula va twa hi mahanyelo lawo biha. Loko hi kuma swiviko/timhangu ta muxaka lowu, hi rhanga hi endla ndzavisiso wa xiyimo, ku katsa xiyimo xa mindyangu ya vona, xiyimo xa swa timali xa ndyangu, xiyimo xa swilo leswi nghenelelaka eka mahanyelo ya munhu endyangwini. Endzhaku ka ndzavisiso, hi teka nhwana hi n’wi nghenisa eka pfhumba ra vutswari laha hi n’wi dyondzisaka tindlela to kurisa n’wana hikuva i manana, a nga ha ri thugamama. A hi katsi maphorisa eka mhaka leyi hikuva a nga tshiki n’wana. Kasi ndlela yo hetelela hi teka n’wana hi ya n’wi hlayisa”.

Bothwell Hlonwani ku suka eka Ntalo Women and Youth Empowerement eNkowankowa u kombisile leswaku, “Xiyimo xa ku tika ka vana etikweni i mhaka leyi vilerisaka swinene. Lowu i ntlhontlho lowu ku nga khale wu ndzi twisaka mbilu kuvava loko ndzi burisana na vanhu ku suka etindhawini to hambana-hambana. Ndzi tirha eka Ndzawulo ya Vululami tanihi muhundzuluxi wa mbulavulo ekhoto”. Mufambisinkulu wa Ntalo Women and Youth Empowerement u vule leswaku, “Ndzi vona xiboho xa teka vana ku ya na vona emabyaleni hi vatswari lavantsongo eAfrika-Dzonga tanihi ntshilani naswona vatswari lavantsongo va fanele ku kuma vuleteri lebyi va pfulaka mahlo ku katsa na swikombiso swa vurhangeri. Ku na xivuriso xa Xitsonga lexi nge “byala byi bava kusukela embiten” leswi vulaka leswaku swivangelo swa swiphiqo swi fanele ku kumeka ku sukela ehansi. Vatswari a va fanelanga ku tshika vana va vona emavokweni ya vadyondzisi ntsena ku kombisa vana va vona ndlela, kambe va fanela ku teka xiave xa nkoka ku tshamisa vana va vona ehansi va va dyondzisa. Xikombelo xa mina eka vatswari na vana hileswaku a hi pfuneni vana va hina swin’we tanihileswi xin’wana xivuriso xa Xitsonga xi nge, “n’wana a hi wa un’we.”leswi vulaka leswaku swi teka muganga hinwawo ku kurisa n’wana. Yin’wana miganga yi na vavalangi emugangeni ku ri matshalatshala yo tiyisisa leswaku xiyimo xa vugevenga xi ya ehansi ngopfu-ngopfu ematikoxikaya. Hambiswiritano, hi hlangana na ku tsotsombha eka vatswari lava vana va vona va endleke swo biha emugangeni, hi ku va kanetela. Leswi swi hlohlotela ku tlula milawu exikarhi ka vanhu va ka hina. Hi fanele hi khomisana hi dyondzisa vatswari lavantsongo hi khombo ro tinghenelerisa eka timhaka ta masangu ehandle ko tisirhelela leswi endlaka leswaku va tika va ha ri vantsongo.”

Nawu wa vana wa Act 38 of 2005, wu fanele ku tirhisiwa tanihi tlharhi hikuva wu tiyisisa hi swilaveko leswinene swa mahanyelo ya n’wana, swilaveko swo sirhelela n’wana eka ku vavisiwa kun’wana na kun’wana, ku xanisawa enyameni kumbe emoyeni loku ku nga humelelaka hikokwalaho ka kuva n’wana a nga khomiwi kahle, ku xanisiwa, ku sukeriwa, ku tirhisiwa kuvava kumbe ku chichiwa xiyimo kumbe ku komba n’wana madzolonga kumbe man’wana mahanyelo lawa ya vavisaka.

Mufundhisi Sam Mathye wo huma ekerekeni ya Christian Centre eSaselamani u vule leswaku, “leswi swa vilerisa hikuva vatswari lavantsongo va swi endlile ntolovelo ku famba na vana va vona etindhawini to hambana-hambana ta nwela byalwa. Emavhikini mambirhi lama hundzeke ndzi vonile vana na vatswari va vona va ri ku tlangeni ka makarata laha maphorisa ya nga fika ya va khoma, ku katsa na vana va vona, leswi vilerisaka swinene. Ehandle ka ku xava swakudya hi mali ya mudende wa vana. Mfumo wu fanele ku ta na nawu lowu nga ta sivela vatswari lavantsongo eka maendlelo lawa yo ka ya nga ri kahle.