Ndzavisiso lowu yaka emahlweni mayelana na malahlelo ya khale

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Ku ringana nkarhi wo leha swinene, ‘Post-colonialism’ yi vile mhaka leyi nga na njhekanjhekisano. Minkanerisano ya yona minkarhi hinkwayo yi kongomisiwe eka vuyelo lebyinene na byo biha lebyi yi veke na byona eka tiko leri endliweke tikoloni [colonized country]

Va Erosion Research Team lava va rhangeriwaka hi profesa Elijah Baloyi ku suka eYunivhesiti ya Afrika Dzonga [UNISA] va hlanganile na nhlangano wa Varhangeri va Ndhavuko [ Contralesa] eka Malamulele hi siku ra vu 23 Dzivamisoko 2024. Kasi nhlengeletano leyi yi va kona hi xivangelo xa ndzavisiso lowu yaka emahlweni lowu sekeriweke eka nxopaxopo wa nkoka eka ku cinca ka mikhuva ya malahlelo eAfrika endzhaku ka vukoloni [Post-colonialism].

hi ku ya hi profesa Baloyi, “hambi leswi vanhu votala va tshembaka leswaku ajenda ya vukoloni akuri ntsena ku lwela tipolotiki, kuna ndzavisiso wotala lowu kombisaka leswaku naswona a ku ri nyimpi ya ndzhavuko hi xikongomelo xo sula ndzhavuko wa Afrika eka ntsindza wa vutivi. Vukoloni byi endle leswaku ku herisiwa maendlelo man’wana ya vutivi bya ma-Afrika.

“Vunyingi bya ma-Afrika byi amukele mikhuva ya le vupela-dyambu mayelana na swilahlo naswona va tshike maendlelo ya ndzhavuko yo rila. Lexi khomisaka gome, ematshan’wini yo amukela ni ku sirhelela ndzhavuko wa vona, ma-Afrika man’wana ma voniwa ma ri karhi ma wu kanakana,” a engetela.

Loko a ya emahlweni a hlamusela, Profesa Baloyi u kombisile leswaku xikongomelokulu hi nga languti ntsena eka malahlelo, ndzavisiso lowu wu kongomisiwe eka ku ndzulamisa timhaka leti nga tsariwa mayelana na vanhu va vantima leswi nga ri ki ntiyiso.

“Hi fike laha hi nga lava timhaka ta ndzhavuko wa vanhu va vantima hi kuma ku a ti kumeki helo hambi ku ri etilayiburari. Ku ya hi vukoloni, vutivi bya vanhu va vantima a byi tshembekangi hikuva a byi na sayense endzeni ka byona. Kasi ku na vanhu va nhlonghe yo basa lava davukaka evupela-dyambu va nga tsala hi vanhu va vantima handle ko vutisa laha swin’wana swa swona ku nga mavunwa,” ku hlamusela Profesa Baloyi.

Mayelana na swilahlo Profesa u hlamusele leswaku malahlelo ya namutlha loko ya pimanisiwa na ya tolo ku na ku hambana lokukulu swinene. Hi ku ya hi Profesa Baloyi, “khale a ku lahliwa hi dzovo kasi namutlha ku tirha mabokisi lawa ya hambanaka hi mintsengo, swakudya a swi huma eka makhelwani kambe sweswi ku dyiwa kwele va nga lahlekeriwa kona.”

“Hambi leswi Thekinoloji yi tsutsumaka hi rivilo ra le henhla swinene, hakunene a swi nga ha koteki ku tlhelela eka mikhuva ya khale hi ku hetiseka kambe hi nga ha languta leswaku hi swihi leswi a swi hi pfuna, leswi loko ho ya emahlweni hi swi hlayisa tanihi ndzhavuko wa hina swi nga ta ka swi nga lwisani na thekinoloji,” ku vula Profesa Baloyi.

Loko a gimeta Profesa Baloyi u vule leswaku vukoloni byi na ndzhawu leyi a byi bihile eka yona, ngopfu ngopfu loko byi nyadza vutivi bya vanhu va vantima. Kambe handle ka sweswo, Profesa u vule leswaku vukoloni byi tise nhluvukiso wo tala swinene. Khale vanhu va famba mpfhuka wo leha hi milenge kambe sweswi ku na timovha, vanhu a vo posa kunene mapapila leswi a swi teka nkarhi wo leha kambe sweswi ku na tiqingho leti endlaka leswaku vuhlanganisi byi olova swinene.