Ku lemukisiwa i swa nkoka

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Hlangula i N’hweti yo Lemukisa hi Fukuzani ya Mavele, nkarhi wa nkoka eAfrika Dzonga laha tisekithara ta nhlayiso wa rihanyo ta mfumo na ta phurayivhete tihlanganaka ku lemukisa hi vuvabyi lebyi hlaselaka vavasatina vavanuna. Fukuzani ya mavele yi tiviwa ngopfu tanihimhaka ya rihanyo ra vavasati. Hambiswiritano, fukuzani yamavele ya khoma vanhu va xinuna, hambi leswi swi ngatalangiki, naswona leyi i mhaka leyi faneleke ku tlakusiwana ku tekeriwa enhlokweni.

Nkambisiso wa sweswinyana eAfrika Dzonga wu nyikilevutivi byintshwa eka fukuzani ya mavele eka vavanuna. Eka malembe ya 11, valavisisi va kambisise timhangukutani va kuma leswaku vavanuna va 76 va ni fukuzani yamavele. Eka lava, i 20 ntsena lava a va ri ni swiviko leswifikelelaka swa swifaniso. 

Vulavisisi byi kombisile leswaku 35% wa timhangu letitina leswi vuriwaka ti ‘calcium deposits’ letintsongo, letitivekaka tani hi ‘microcalcifications‘, eka tinyama ta mavele. Ku engetela kwalaho, 91% wa vavanuna a va ri namuxaka wa fukuzani leyi vuriwaka invasive ductal carcinoma.

Ku vuriwa leswaku swikumiwa leswi swi nga pfunamadokodela ku twisisa ni ku tshungula fukuzani ya maveleku antswa eka vavanuna, leswi nga endlaka leswaku kuantswisiwa ku kamberiwa ni ku khathaleriwa enkarhinilowu taka.

Ku vikiwa leswaku fukuzani ya mavele yi ya yi tala ngopfu eAfrika Dzonga, ngopfu-ngopfu eka vavasati va valunguna lava va davukaka eAsia, naswona i fukuzani yavumbirhi leyi talaka ku hlasela vavasati va vantima na varixaka leri pfanganisiweke. Ku tshuburiwa ka vuvabyi lebyika ha ri na nkarhi i swa nkoka swinene, tanihi leswi swingaengetelaka minkarhi yo hanya eka lava khumbekaka.

Nhlangano wa Rihanyo wa Misava (WHO) wu tshikelelaleswaku, “ku dyondzisa vavasati ni mindyangu ya vona hi swikombiso ni swikoweto swa fukuzani ya mavele, kun’weni nkoka wa ku tshuburiwa ka vuvabyi lebyi ka ha ri ninkarhi ni ku tshunguriwa, swi nga endla leswaku vavasativo tala va lava mpfuno wa vutshunguri eka swikombisoswo sungula swa fukuzani.” Leswi swina nkoka ngopfu-ngopfu eka tindhawu leti ku kamberiwa hi  ‘mammographic’ swinga kotekiki.

Kasi ‘mammographic’ i nchumu lowu tirhisiwaka kukambela fukuzani ku nga si va ni swikombiso kumbeswikoweto swa fukuzani eka munhu.

Vativi va rihanyo va kombisa nkoka wa ku tikambelankarhi na nkarhi ni ku kamberiwa ka mavele leswaku kukumiwa fukuzani ka ha ri ni nkarhi, leswi nga hungutakaku xaniseka ni ku endla leswaku ku va ni vuyelo byoantswa.

Nhlangano wa fukuzani wa Afrika Dzonga wu xiyaleswaku fukuzani ya mavele ya xinuna yi tala ku honisiwa, tanihi leswi swiletelo swa vutshunguri swi titshegeke hi ndzavisiso lowu kongomisiweke eka vavasati hikwalaho kavuxokoxoko lebyi nga nyawuriki eka vavanuna.

Tanihi leswi Afrika Dzonga ri tlangelaka N’hweti yoLemukisa hi Fukuzani ya Mavele, i swa nkoka kutsundzuka nhlokomhaka ya 2024 ku suka eka Nhlanganowa Rihanyo wa Misava (WHO): “A nga kona loyi a faneleke ku langutana na khensa ya mavele a ri yexe.” Leswi swi tirha tanihi xitsundzuxo xa leswaku vavanuna navavasati havumbirhi bya vona va lava nseketelo na kufikelela vukorhokeri bya nkoka bya nhlayiso wa rihanyo.

Hi ku kurisa ku lemukisa na ku hlohlotela ku kamberiwa kankarhi na nkarhi, Ma Afrika Dzonga ya nga endla nhluvukoeka ku lwisana na vuvabyi lebyi byo rharhangana, kutiyisisa leswaku a ku na munhu loyi a langutaneke nariendzo ra fukuzani ya mavele a ri yexe.