Switandzhaku swa ku nwa swihoko hi ndlela ya vusopfa
Hi Ntsakisi Gracia Chauke
Ku nwiwa ka byalwa hi ndlela yo biha hi swin’wana swa swiphiqo leswi langutaneke na tiko ra Afrika Dzonga, laha swi khumbaka swiyenge swo hambana swa vaaki, ku katsa na rihanyo hambi ku ri ikhonomi. Hakanyingi, vanhu lava endlaka milandzu ya madzolonga ya swa rimbewu va va va ri ehansi ka nkucetelo wa byalwa.
Hi ku ya hi Nhlangano wa swa Rihanyo wa Matiko ya Misava, “Afrika-Dzonga hi rin’wana ra matiko lawa ya nga na mpimo wa le henhla wa manwelo ya byalwa. Ku nwiwa ka swihoko hi ndlela leyi nga ni khombo swi khumba rihanyo hi ndlela yo biha, ku katsa ni vuvabyi bya xivindzi, mavabyi ya mbilu ni misiha ni tifukuzana hi ku hambana hambana.
“Ku engetela kwalaho, ku nwa byala hi ndlela yo biha swi hoxa xandla eka timhangu, madzolonga ni mahanyelo lama nga tshamisekangiki, leswi nyanyisaka swiphiqo swa ntshamisano ni ku veka ndzhwalo lowukulu eka fambiselo ra nhlayiso wa rihanyo.”
Ngula ya Vutivi yi xopaxopile mhaka leyi tin’hweti ta mune leti hundzeke, laha dokodela Faith Makhubele loyi a nga va xiphemu xa nongonoko lowu a vuleke leswaku loko hi vona Afrika Dzonga ri ri eka xiyimo lexi ri nga eka xona namuntlha hi tlhelo ra swihoko i ti mhaka ta ku byalwa bya godzombela.
“Swihoko swi tekiwa tanihi nchumu lowunene endzeni ka vaaki, leswi hetelelaka swi va ni nkucetelo wo biha hambi ku ri eka vana lava ntsongo. Nwana malembe ya 13, ma kuma a karhi a nwa byalwa leswi hoxaka xandla eka vuyelo bya ku va n’wana a tshika xikolo no sungula timhaka ta marhandzu a ha ri lontsongo swinene. Byalwa bya durha na swona leswi swi endla leswaku n’wana a ti nghenelerisa eka migingiriko yo yiva ku a ta kota ku kuma mali yo xava byalwa.
“Ku engetela kwalaho, loko swita eka vuvabyi bya miehleketo hi na vavabyi vo tala lava nga ni xiyimo xa Alcohol Use Disorder lexi vangiwaka hi manwelo ya byalwa ya mpimo wa le henhla swinene. Laha munhu a nga ha koteki no hanya vutomi lebyi tolovelekeke,” ku vula Dokodela Makhubele.
Makhubele uye emahlweni a hlamusela leswaku munhu a nga twa onge a nga na xiphiqo loko a karhi a nwa byala hi xiyimo xa le henhla hikuva Alcohol Use Disorder a yo vhela yi ti komba hi nkarhi walowo, loko munhu a karhi nwa a nga hava ni vuvabyi bya xivindi, kumbe mirhi wu va ni chefu leyi sukaka eka swihoko. Hikokwalaho, i swa nkoka ku va munhu a tiva leswaku leswi a swi endlaka namutlha swi nga ha kavanyeta rihanyo ra yena mundzuku.
Nhlayo ya vantshwa eAfrika-Dzonga yi le khombyeni ngopfu loko swita eka ku tirhisiwa ka byala hi ndlela yo vusopfa. Ku sungula ku nwa byalwa eka malembe ya le hansi swinene, ntshikilelo wa tintangha ni ku sasekisiwa ka byalwa eka swihangalasa-mahungu swi hoxa xandla eka mpimo lowu tlakukeke wa ku nwa eka vantshwa.
Mhaka leyi yo nwa swihoko eka malembe ya le hansi a yo khumba ntsena rihanyo ra vona kambe yi tlhela yi hoxa xandla eka ku va va va ni nkucetelo wo endla madzolonga, vukhamba na vugevenga hiku hambana hambana leswi hetelelaka swi onha vumundzuku bya vantshwa vo tala.
Hambiswiritano, mfumo wa Afrika Dzonga wu na makungu ya ku tlakusa malembe lama vanhu va pfumeleriwaka ku sungula ku nwa byalwa hi wona ku suka eka 18 kuya eka makume 21. Hi nkarhi lowu fanaka, ku ni magoza yo hambana ku lulamisa ku tirhisiwa ka byalwa hi ndlela yo biha, ku katsa na milawu yo tika eka ku xavisa na ku navetisa, ku engeteriwa ka xibalo eka swakunwa swa xihoko, na matshalatshala yo lemukisa vaaki.
Hambiswiritano, matshalatshala lawa ya langutane na mintlhontlho hikwalaho ka switirhisiwa leswi nga nyawuriki, timhaka ta ku sindzisiwa, na nkaneto ku suka eka bindzu ra byalwa.
Ku na vanhu vo tala lava nga lahlekeriwa hi swilo leswi va swi tirheleke hikwalaho ka swihoko. Vanhu lava nga na vuvabyi bya miehleketo i matutu vana va tavasi emigangeni yo hambana hambana naswona hakanyingi ku va kuri vuyelo bya ku tirhisa swihoko hi ndlela ya vusopfa.
Muvulavuleri wa Maphorisa ya xifundzhankulu xa limpopo, Brigadier Hlulani Mashaba u tiyisisile leswaku swihoko swi hoxa xandla eka timhangu to tala ta vugevenga leti vikiwaka laha xifundzhankulu.
“Hi nga tiyisisa tanihi maphorisa ya xifundzhankulu xa limpopo leswaku hakunene mhaka ya ku va vanhu va ti nghenelerisa eka ku nwa swihoko hi ndlela ya vusopfa swi hoxa xandla eka timhangu to tala ta vugevenga. Xihoko xi na nkucetelo eka vugevenga loko hi langutisa timhangu ta ku hambana hambana laha xifundzheninkulu xa hina xa Limpopo,” ku vula Mashaba.