Ku lawula HIV swi nga hava ekhombyeni
Hi Ntsakisi Gracia Chauke
Vutomi bya mamiliyoni ya vanhu byi le khombyeni tanihi leswi ku vuriwaka leswaku tiko ra United States ri yimisa mpfuneto wa matiko mambe, ku katsa na mali The U.S. President’s Emergency Plan for AIDS Relief (PEPFAR). Nongonoko lowu i nkwama lowukulu lowu kongomisiweke eka ku lwisana na HIV/AIDS, naswona ku yimisiwa ka wona swi nga va na vuyelo byo biha emisaveni hinkwayo.
Ndzawulo ya Mfumo wa U.S. yi tivise hi Sonto leswaku mpfuneto wa matiko mambe, ku katsa na mali leyi humaka eka Ndzawulo ya Mfumo na USAID, swi ta yimisiwa leswaku swi ta kamberiwa. Leswi swi landzela xileriso lexi humaka eka puresidente wa tiko leriya Donald Trump vhiki leri nga hundza xo yimisa mpfuneto wa matiko mambe ku ringana masiku ya 90.
PEPFAR yi tlanga xiave xa nkoka eka ku lawula vuvabyi bya HIV eka mamiliyoni ya vanhu. Yi seketela ku tlula 20 wa mamiliyoni ya vanhu hi mirhi leyi ponisaka vutomi ya ti ARVs. Loko mali leyi yi yimisiwa, swi nga ha vanga hoyihoyi eka nhluvuko lowu endliweke eka ku lawula vuvabyi bya HIV/ AIDS, leswi nga vangaka ku pfuka nakambe ka HIV naswona eku heteleleni, vanhu va lahlekeriwa hi vutomi.
Xiboho lexi xi ta va na nkucetelo lowukulu eka matiko yo fana na Afrika Dzonga, laha ku nga na kwalomu ka 7.8 wa mamiliyoni ya vanhu lava hanyaka na HIV. Afrika Dzonga ri tlhela ri va na nongonoko lowukulu wa vutshunguri bya HIV, laha 5.9 wa mamiliyoni ya vanhu va kumaka vutshunguri bya antiretroviral therapy (ART). Loko mali ya PEPFAR yi yima, minongonoko leyi ya vutshunguri yi nga khumbeka swinene.
Hambiswiritano, ndzawulo ya rihanyo ya Afrika Dzonga yi byela va HEALTH-E NEWS leswaku a yi si kuma vuhlanganisi bya ximfumo ku suka eka PEPFAR mayelana na xiyimo lexi. “ndzawulo yi ta avelana vuxokoxoko byo tala loko yi kume vuhlanganisi bya ximfumo,” ku vula Foster Mohale loyi a nga muvulavuleri wa ndzawulo ya rihanyo ya Afrika Dzonga
PEPFAR yi tirha hi matimba eAfrika-Dzonga ku sukela hi 2004, yi seketela ku tlula 1,250 wa minhlangano leyi simekiweke eka vaaki leyi nyikaka vukorhokeri bya nkoka bya HIV na TB. Vukorhokeri lebyi byi vile ndlela ya vutomi eka vo tala, ngopfungopfu etindhawini ta le makaya laha mfikelelo wa nhlayiso wa rihanyo wu nga nyawuriki.
Ku yimisiwa ka mali ku nga khumba magidi ya vanhu lava titshegeke hi minongonoko leyi eka vutshunguri bya vona. Loko mali ya PEPFAR yi nga vuyiseriwi, xiyimo xi nga ha tika swinene, ngopfungopfu eka lava hanyaka na HIV etindhawini ta le makaya ta tiko.