Minxungeto ya rihanyo leyi kulaka eka vantshwa

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Eka misava ya manguva lawa, thekinoloji yi nghene hi nhloko eka xiphemu xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya hina bya siku na siku, yi tisa mimpfuno ni mintlhontlho. Swilo leswintshwa eka swiyenge swo hambana swi endle leswaku vutomi byi olova no tirha kahle, ku suka eka tiqingho-nyonga ta manguva lawa [smartphone] ku ya eka nhluvukiso wa swa vutshunguri na vunyanyuri. Hambiswiritano, loko ku andza ka thekinoloji leyintshwa ku ta makhombo lamantshwa lawa yo tala ya wona ma tshamaka ma nga kambisisiwi ngopfu kumbe ma nga lawuriwi kahle. Xin’wana xa swilo swo tano leswintshwa lexi nga ni njhekanjhekisano ngopfu eminkarhini ya sweswinyana i fole ra elektroniki [vaping]

Xitirhisiwa lexi eku sunguleni a xi xavisiwa tanihi ndlela yin’wana leyi hlayisekeke ku tlula ku dzaha fole ra ntolovelo tlhelo xitirhisiwa xo pfuna vadzahi leswaku va tshika, xi nghene hi xidumo eka vantshwa, leswi pfuxaka ku vilela lokukulu ka rihanyo. Hambileswi xi tekiwaka xi nga ri na khombo ngopfu ku tlula ku dzaha fole ra ntolovelo, xi na switandzhaku swo karhi.

Muxaka lowu wa dzahelo ra ‘vaping’ wu katsa ku tirhisiwa ka swidzidziharisi swa elektroniki [e-cigarette] kumbe switirhisiwa swo fana na swona ku hisa mati hi nicotine, nantswo ni tikhemikhali tin’wana, leswi endlaka leswaku ku va ni musi lowu ku dzahiwaka wona. Kuhambana na ku dzaha ka ntolovelo laha munhu a faneleke ku lumeka fole. ‘Vaping’ yi papalata swilo leswinga na khombo swofana na ‘tar’ na ‘carbon monoxide’. Leswi swi endle leswaku vanhu vo tala va ehleketa leswaku a ku ri xiboho lexi hlayisekeke eka vadzahi lava ringetaka ku tshika kumbe ku hunguta.

Hambiswiritano, ‘vaping’ yi nga ha va yi nga ri na khombo ngopfu ku tlula ku dzaha fole ra ntolovelo, kambe ya ha ri ni makhombo. Musi lowu yi wu humesaka wu na ti khemikhali letingana chefu tofana na ‘formaldehyde’ na ‘acrolein’, letinga vavisaka mahahu naswona tinga vanga swiphiqo leswikulu swa rihanyo hiku famba ka nkarhi. Hambi ku ri handle ko hisa fole, ‘vaping’ yi nga endla leswaku ku va ni timhaka ta ku hefemula ni ta mbilu.

Muxaka lowu wa fole wa vilerisa swinene hikwalaho ka switandzhaku leswi vaka kona exikarhi ka vantshwa. Hi ku ya hi va South African Medical Research Council (SAMRC), kwalomu ka 30% wa vadyondzi va xikolo xale henhla va ringetile ku dzaha va tirhisa muxaka lowu wa elektroniki hi 2023, leyi i nhlayo leyi tlakukaka loko ku pimanisiwa na malembe ya ntlhanu lawa yanga hundza. Vantshwa vo tala va vona ku dzaha fole hi ndlela leyi swi hlayisekile naswona swa nyanyula ku tlula ku dzaha fole ra ntolovelo, va nga swi tekeli enhlokweni leswaku ku ni switandzhaku na makhombo ya rihanyo eka mhaka leyi. Swiyenge swa mabulo, ntshikilelo wa tintangha, na ku xavisiwa ka ti ‘e-liquids’ leti nandzihaka swi endla leswaku fole ra elektroniki ri duma, ngopfu ngopfu eswikolweni na le ka vantshwa.

Emisaveni hinkwayo, Nhlangano wa Rihanyo wa Misava (WHO) wu ve ni rito mayelana ni makhombo ya ku dzaha fole ra elektroniki. Eka xiviko xa wona xa 2023, WHO yi tlhele yi vula leswaku “ku tirhisiwa ka fole ra elektroniki swi tisa makhombo lamakulu ya rihanyo, ngopfu-ngopfu eka vantshwa, vavasati lava tikeke ni vanhu lava nga ni swiyimo swa rihanyo leswi nga xisekelo.” Nhlangano lowu wu kombele mimfumo emisaveni hinkwayo ku tiyisa milawu ni ku tiyisisa leswaku fole ra elektroniki a ri xavisiwi eka vana.