Nsawutiso i wa nkoka eka n’wana
Hi Ntsakisi Gracia Chauke
Ku sawutisa i yin’wana ya tindlela leti tirhaka swinene to sirhelela vana eka mavabyi lama nga ni khombo, naswona swi ponise vutomi bya mamiliyoni eka malembe lama hundzeke. Nsawutiso wu pfunetile ku herisa kumbe ku lawula mavabyi yo tala lama xungetaka vutomi lawa khale a ma vanga ku chava lokukulu ku fana ni vuvabyi bya ‘polio’ ni marhuda. Hambiswiritano, ku kavanyeteka ka sweswinyana loku vangiweke hi ntungu wa Covid-19, timholovo ni vuxokoxoko bya mavunwa mayelana na minsawutiso swi endle leswaku nhlayo ya vana vo tala va pfumala ntlhavelo wa nkoka.
Kasi ‘polio’ i vuvabyi lebyi vangiwaka hi xitsongwatsongwana lexi hlaselaka minsiha na byongo leswi nga ha endlaka leswaku munhu a va ni vutsoniwa byo karhi.
Hi ku ya hi UNICEF, kwalomu ka 25 wa mamiliyoni ya vana emisaveni hinkwayo a va tlhaveriwanga minsawutiso leyi ponisaka vutomi lembe na lembe. Leswi swi va veka ekhombyeni ra mavabyi lamakulu. “Etikweni ra Afrika Dzonga, kwalomu ka 100,000 wa vana a va sawutisiwanga, leswi va siyeke va ri na mavabyi.
Dokodela Moses Maphwanya, ku suka exibedlhele xa Malamulele, u hlamusele leswaku ku sawutisa swi tirha hi ku pfuna miri ku aka masocha ya miri eka switsongwatsongwana swo karhi. U vule leswaku: “Ku sawutisa swi fana ni ku basisa miri eka xitsongwatsongwana.” “Hi nyika n’wana ndlela leyi nga riki na khombo ya xitsongwatsongwana lexi, naswona miri wu dyondza ndlela yo lwisana na xona. Hi ndlela leyi, loko n’wana a hlangana ni xitsongwatsongwana xa xiviri endzhakunyana, masocha ya yena ya miri ma ta tiya ku kota ku lwisana na switsongwatsongwana no n’wi sirhelela.”
Ku sawutisa a swi siveli ntsena ku hangalaka ka mavabyi lama dlayaka kambe swi tlhela swi hunguta mafu na ku amukeriwa ka vanhu eswibedlele. Vana lava nga sawutisiwangiki va le khombyeni lerikulu ro vabya swinene naswona va nga ha lava ku tshunguriwa exibedlhele. Vana lava sawutisiweke, hi tlhelo rin’wana, va sirhelelekile ku antswa naswona a va tali ku xaniseka hi swiphiqo leswikulu. Dokodela Maphwanya u vule leswaku: “Ku sawutisa/ ntlhavelo swi nyika n’wana matimba eku lwisaneni ni mavabyi.” “Tanihi mutswari, i vutihlamuleri bya wena ku tiyisisa leswaku n’wana wa wena u sawutisiwile. Handle ka nsawutiso, va tala ku hetelela va ri exibedlhele va ri ni mavabyi lama nga siveriwaka.”
Laha Afrika-Dzonga, n’wana un’wana na un’wana loyi a ha ku velekiwaka u fanele ku kuma xibukwana xa gondzo eka rihanyo, lexi nga na vuxokoxoko bya nkoka bya rihanyo xikan’we na masiku lawa n’wana a faneleke kuya kuma nsawutiso no kamberiwa, ku tiyisisa leswaku vana va kuma minsawutiso leyi faneleke hi nkarhi lowu faneleke. Loko mutswari a nga si kuma xibukwana lexi, xi nga tekiwa mahala eka ndhawu yihi na yihi ya rihanyo ra vaaki.
Ku sawutisa i xin’wana xa switirhisiwa swa matimba swinene eku lwisaneni ni mavabyi lama tlulelaka. I swa nkoka leswaku vatswari na vahlayisi va vana va teka goza ro tiyisisa leswaku vana va vona va sirheleriwa. Minsawutiso yi ponisa vutomi, naswona hi ku tiyisisa leswaku vana va sawutisiwile, hi nga aka vumundzuku lebyi hlelekeke kahle eka un’wana na un’wana.
