Vaavanyisi va hoxile, ku vula Hosi Mahumani
Hi Orlando Chauke
Varhangeri va ndhavuko kumbe tihosi va kombise ku nga eneriseki hi vuavanyisi bya sweswinyana bya khoto ya Vumbiwa lebyi vuleke leswaku nawu lowu pfumelelaka tihuvo ta ndhavuko ku sindzisa miganga ku hakela timali ni swibalo swo tanihi minyikelo eka swiendlakalo swa vuhosi, swibalo swa lembe na lembe, kumbe mali leyi hakeriwaka hikwalaho ka papila ra vumbhoni bya vutshamo ni mintirho yin’wana—a yi fambisani ni vumbiwa naswona a swi tirhi.
Mhaka leyi, leyi eku heteleleni yi nga tekiwa xiboho hi ti 20 ta N’wendzamhala 2024, yi sungurile hi lembe ra 2011 loko khume-n’we wa swirho swa vaaki ku suka eka valawuri va ndhavuko va nkombo eLimpopo, ku katsa na huvo ya ndhavuko ya Modjadji exifundzhenintsongo xa Mopani, va yise mfumo na Yindlu ya Xifundzankulu ya Varhangeri va Ndhavuko ekhoto hikwalaho ka swibalo leswi nga lulamangiki leswi vekiweke hi tihuvo ta vona ta ndhavuko.
Va vule leswaku valawuri va ndhavuko a va va hakerisa mali yo tala swinene naswona va va sindzisa ku hakela. Hi ku ya hi tsalwa ra le khoto, “ntsengo wa xibalo wu hambana swinene ku suka eka kwalomu ka R20 ku ya eka R150. Swibalo swi vekiwa leswaku ku hlengeletiwa mali hi xikongomelo xo karhi, ku katsa na ku xava movha lowuntshwa wa hosi.”
Ku tlhela ku vuriwa leswaku swibalo swin’wana swi vekiwa leswaku ku ta fikeleriwa switirhisiwa leswi fanaka. Leswi swi katsa swibalo swo avela xitandi, ku pfumelela ku fambisiwa ka bindzu kumbe ku lahla xirho xa ndyangu. Hakanyingi ku hakerisiwa tihakelo hikwalaho ka ku nga hakeli swibalo.
Vumbhoni lebyi nga eka tsalwa ra khoto byi tlhela byi paluxa leswaku ndlela leyi tolovelekeke yo humesa hakelo eka swirho swa vaaki leswi nga landzeleriki milawu a yi katsa ku ala ku nyika papila ra vumbhoni bya vutshamo kumbe mapapila man’wana lama laviwaka hi mfumo.
Kambe sweswo swi nga va matimu sweswi ku sukela loko vuavanyisi bya vumbiwa bya sweswinyana byi tivise leswaku Xiyenge xa 25 xa Nawu wa Vurhangeri na Swivandla swa Ndhavuko [Section 25 of the Limpopo Traditional Leadership and Institutions Act 6 of 2005] a xi fambelani na Vumbiwa naswona, hikwalaho, a xi tirhi, tanihi leswi ku nga mavandla yo endla milawu ntsena lama nga na matimba yo tlakusa na ku veka swibalo eka vaaki hi ku angarhela.
Leswi swi vula leswaku varhangeri va ndhavuko exifundzheninkulu va nga ha va va nga ha veki swibalo ehansi ka nawu wa ndhavuko handle ka loko vanhu va pfumela hi ku tirhandzela ku hakela. Hambiswiritano, varhangeri van’wana va ndhavuko va vule leswaku xiboho lexi a xi ri xihoxo, tanihi leswi xi nga ta va tsona switirhisiwa swo karhi leswi lavekaka leswaku va fambisa tihofisi ta vona ta vulawuri.
“Vaavanyisi va hoxile eka xiboho xexo hikuva tihuvo ta ndhavuko a ti na mimpimanyeto, kasi swirho leswin’wana hinkwaswo swa mfumo swi averiwa mipimanyeto lembe na lembe,” ku vula hosi Mahumani. “Xana u nga swi xava njhani switirhisiwa swo tsalela eka swona, u hakela njhani vabasisi va tihofisi kumbe u lawula vufambisi hi ku angarhela handle ka mpimanyeto wa mali?” u ye emahlweni, a engetela leswaku vaavanyisi va tsandzekile ku languta vuyelo lebyi vuavanyisi lebyi byi nga ta va na byona.
Yena, hambiswiritano, wa pfumela leswaku hi ku ya hi nawu wa ndhavuko, miganga yi pfumeleriwa ku teka xiboho lexi va bohaka hinkwavo. “Hambiswiritano, xihoxo a ku ri leswaku varhangeri van’wana va ndhavuko kumbe tihosi a va hakerisa mali yo tala. Kambe hambi hi nkarhi wolowo, a swi fanelanga leswaku varhangeri hinkwavo va ndhavuko va fanele ku tekeriwa matimba hinkwawo yo hlengeleta mali leyi lavekaka ku fambisa vufambisi bya vona,” ku vula yena.
Hosi Thomo u tlhele a seketela Hosi Mahumani leswaku goza leri ri ta va tsanisa vuswikoti byo fambisa tihofisi ta vona ta vufambisi. “Hi na tiforamu ta maphorisa leti hi pfunaka ku lwisana na vugevenga emigangeni ya hina. A wu nge languteli leswaku lava va tirha hi ku tirhandzela vutomi bya vona hinkwabyo handle ka xivumbeko xihi na xihi xa xikhutazo,” ku vula yena. Hi hala tlhelo Hosi Xigalo u vule leswaku a nge vuli nchumu a nga si vona xiboho lexi naswona u kombele nkarhi wo tala wo xi dyondza.
Kambe hambileswi ku nga na xiboho lexi, vanhu vo tala lava tshamaka emigangeni a va se swi tiva naswona a va si tivisiwa hi tihuvo ta vona ta ndhavuko. “Ndza ha ku hakela mali ya mina ya lembe na lembe ya xitandi xa mina tolo; a ku na munhu loyi a ndzi byeleke nchumu hi ku cinca kwihi na kwihi,” ku vula Given Baloyi wo huma emugangeni wa Dzingidzingi.

Hi nkarhi lowu fanaka, murhangeri wa Democratic Alliance eLimpopo, Lindy Wilson, u amukerile vuavanyisi bya khoto ya Vumbiwa naswona u kombele mfumo ku wu hangalasa ku tiyisisa leswaku miganga yi tiva timfanelo ta yona. “Hi kombela Mfumo wa Xifundzankulu xa Limpopo ku hangalasa swinene xiboho lexi ku tiyisisa leswaku miganga leyi khumbekaka yi tivisiwa hi timfanelo ta yona,” ku vula yena.