Khombo ra tiphayiphi leti nga riki enawini

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Ku hlanganisiwa ka mati loku nga riki enawini ku ya ku va xiphiqo lexi tisaka makhombo lamakulu eka rihanyo ra vaaki na mbango. Tiphayiphi leti nga pfumeleriwangiki eka mphakelo wa mati ti ya emahlweni ti tlakuka, ngopfungopfu etindhawini ta le makaya.

Hakanyingi, vaaki va hlanganisa mati hi ndlela leyi nga riki enawini ku ri ndlela yo fikelela mphakelo wa mati loko mati ya tshuka ya nga humi emigangeni ya vona.

Kasi van’wamabindzu na vona va endla swilo swa muxaka lowu eka mphakelo wa mati ya masipala handle ka mpfumelelo lowu faneleke, laha va endlelaka

ku ti vuyerisa va nga langutisi switandzhaku.

Ku hlanganisiwa ka mati swi nga ri enawini swi tala ku tlula milawu ya vuhlayiseki, leswi nga ha vangaka ku thyaka eka mphakelo wa mati na ku lahlekeriwa lokukulu ka mati hikuva tiphayiphi ti pfuta na ku nga tirhi kahle.

Mintirho leyi yi endla leswaku mamiliyoni ya tilitara ta mati ya lahleka siku na siku, leswi nyanyisaka ku pfumaleka ka mati eka tindhawu leti se ti nga na ntshikilelo wa mati. Ku engetela kwalaho, timasipala ti lahlekeriwa hi mali yo tala, tanihileswi mati lama tekiwaka hi vuhlanganisi lebyi nga riki enawini ma nga hlayiwiki naswona ma nga hakeriwiki hi vatirhisi.

Kuya hi muaki loyi a nga kombela ku nga tiviwi vito ku suka eka wun’wana wa muganga lowu nga ehansi ka masipala wa Collins Chabane, “tanihi vaaki va le tindhawini ta le makaya hakanyingi hi hlanganisa tiphayiphi ta mati swi nga ri enawini hikwalaho ka xilaveko, ku nga ri hi vubihi kumbe ku onha, naswona ku pfumaleka ka vukorhokeri bya mati lebyi nga durhiki ni lebyi fikelelekaka swi hi siya hi nga ri na ndlela yin’wana yo hlawula.”

Switandzhaku eka rihanyo ra vaaki:

Osley Mishasha loyi a nga na ‘degree’ ya Bsc (environmental sciences) tlhelo a nga ku endleni ka ‘Masters Degree’ ya ‘Environmental sciences’ eYunivhesiti ya Venda loko a burisana na phephahungu ra Nthavela, u hlamusele leswaku xin’wana xa vuyelo lebyi chavisaka swinene bya ku hlanganisiwa ka mati loku nga riki enawini i nxungeto eka rihanyo ra vaaki.

“Loko tiphayiphi ta mati ti hlanganisiwa swi nga ri enawini, ku va na khombo lerikulu ra ku thyakisa, ngopfu-ngopfu loko ku hlanganisiwa loku ku endliwa ekusuhi na ti phayiphi letikulu ta thyaka kumbe swihlovo swin’wana swa thyaka. Leswi swi nga endla leswaku ku hangalaka mavabyi lama tluletiwaka hi mati, leswi tisaka khombo lerikulu eka miganga, ngopfungopfu eka tindhawu leti nga kumiki mfikelelo wa nhlayiso wa rihanyo hi ku hetiseka,” a hlamusela.

“Ku pfumaleka ka vulawuri eka vuhlanganisi lebyi nga riki enawini swi vula leswaku khwalithi ya mati yi nga onhaka swinene. Eka swiyimo swin’wana, mati lama thyakeke ma nga nghena eka sisiteme leyi phakelaka mati, leswi nga ha endlaka leswaku ku va ni ku tumbuluka ka mavabyi yo tanihi kholera kumbe dysentery,” a engetela.

Switandzhaku eka mbango:

Mishasha u tlhele a kombisa ndlela leyi ku hlanganisiwa ka mati swi nga ri enawini swi nga onhaka ha yona mbango.”Handle ka makhombo ya xihatla ya rihanyo, ku hlanganisiwa ka mati loku nga riki enawini ku tlhela ku na switandzhaku swo tika eka mbango. Ku tekiwa ka mati loku nga lawuriwiki eka mphakelo wa masipala swi nga endla leswaku ku hela swihlovo swa mati swa ndhawu, leswi kavanyetaka ti-ecosystem.”

“Leswi a swi khumbi ntsena ku kumeka ka mati lama tirhisiwaka hi vanhu kambe swi tlhela swi veka swimilana ni swiharhi swa leswi titshegeke hi swihlovo leswi swa mati ekhombyeni,” a gimeta.