Nkucetelo wa ku cinca ka maxelo eka Dari

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Vuyelo bya ku cinca ka maxelo eka Dari byi ya byi vonaka swinene, naswona miganga yo hambana hambana exifundzheninkulu xa Limpopo yi nga ha va ekhombyeni lerikulu ro tluleriwa hi Dari. Hikwalaho, swa antswa ku tshama vanhu va ri karhi va tivisiwa no teka magoza yo sivela ku sirhelela rihanyo ra vona tanihi leswi xifundzankulu xi nga langutanaka na tinguva to leha ta Dari hikwalaho ka ku cinca ka maxelo.

Profesa Rajendra Maharaj, Mulawuri wa Yuniti ya Vulavisisi bya Dari eka Huvo ya Vulavisisi bya swa Vutshunguri ya Afrika-Dzonga [South African Medical Research Council], u vula leswaku loko maxelo ya kufumela, tinsuna ta Dari ti hatlisa ku kula. “Hi ximumu nsuna yi nga kula yi suka eka tandza yi va xitsotswana hi masiku ya kwalomu ka 12 kasi hi xixika yi suka eka tandza yi va xitsotswana hi masiku ya 30.”

Sweswo swi kombisa kahle leswaku xifundzankulu xa Limpopo xi le ka nxungeto lowukulu hikuva hi xin’wana xa swifundzankulu leswi nga na maxelo yo hisa swinene.

Hi ku ya hi mfumo wa xifundzankulu xa Limpopo, “Xifundzankulu xa Limpopo xi langutiwa tanihi xifundzankulu lexi nga ekhombyeni swinene loko swita eka ku khumbeka ka ku cinca ka maxelo, ku nga ri ntsena hi ku cinca ka mahiselo kumbe maendlelo ya mpfula, kambe na hi ku cinca eka swiendlakalo swa maxelo swo tlula mpimo. Xifundzankulu xa Limpopo xi ta hisa ngopfu no oma, na swiendlakalo swo tala swa timpfula to tlula mpimo hi ximumu.”

Xiyimo xa xifundzankulu xa Limpopo xa khombo lerikulu ro hlaseriwa hi Dari xi kurisiwa ngopfu na hi ndhawu leyi xi kumekaka eka yona, leyi nga endzilakaneni wa Mozambique na Zimbabwe, lawa na wona ku nga matiko lawa hlaseriwaka ngopfu hi Dari. Ku tsemakanya mindzilakano swi ya emahlweni swi hoxa xandla eka ku hangalaka ka vuvabyi lebyi.

Vaaki va fanele ku tshama va xalamukile no teka magoza ya vuhlayiseki lama lavekaka ku ti sirhelela, tanihi leswi khombo ra Dari ri languteriweke ku tlakuka eka malembe lama taka hikwalaho ka ku cinca ka maxelo loku yaka emahlweni.

Magoza ya nkoka yo sivela ya katsa:

•Ku tirhisa no haxa swilo swo dlaya tinsuna

•Ku ambala swiambalo swo leha ngopfu-ngopfu nivusiku

•Ku herisa mati lama yimeke ndhawu yinwe emakaya laha tinsuna ti tswalaka kona.

• Ku lava vukorhokeri bya swa vutshunguri loko munhu a vona swikombiso swo fana na ku hisa ka miri, ku titimela, kumbe ku pandza ka nhloko, ngopfu-ngopfu loko a ri endhawini leyi nga ekhombyeni lerikulu ro hlaseriwa hi Dari.

Shüné Oliver na Jaishree Raman, vativi va sayense ku suka eka National Institute of Communicable Diseases, va vula leswaku ku tlakuka ka mpfula swi endla leswaku ku ndlandlamuka tindhawu to tswala tinsuna ta Dari eAfrika-Dzonga. Vulavisisi bya le Limpopo byi kombisile leswaku timpfula ta ximun’wana to tala ti fambelanisiwa na nhlayo yale henhla ya timhangu ta Dari hi ximumu.

Raman u vula leswaku ndhambi yi hlantswa tindhawu leti tinsuna tswalaka eka tona.Hambiswiritano, Raman u ri, “I swidziva swa mati leswi salaka endzhaku ka timpfula ta matimba leswi nga swiphiqo tanihi leswi ku nga tindhawu letinene to tswalela tinsuna ta Dari