Miganga ya Giyani yi va ni ntshembo
Hi Orlando Chauke
Vaaki va le Giyani va ntshuxekile tanihi leswi Damu ra Nsami, leri a ri omile hi ku helela loko timpfula ta sweswinyana ti nga si na, sweswi ri nga tala. Leswi i ku antswisiwa lokukulu loko ku pimanisiwa na nguva leyi nga hundza laha damu a ri tele hi 47% ntsena.
Mahungu lawa ya tisa ntshembo eka miganga ya Giyani leyi nga tshama yi lwisana na ku pfumaleka ka mati nkarhi wo leha. Kambe mahungu yo biha hi leswaku damu ra Middle Letaba, leri phakelaka damu ra Nsami, a ri antswisiwanga ngopfu. Sweswi ri yime eka 6.7%, leswi ku nga ku tlakuka nyana ku suka eka 3.2% loko ku pimanisiwa na lembe leri nga hundza.
Xivangelo nkulu xa leswi i swihehlo swa leswaku murimi un’wana u pfale yin’wana ya milambu leyi phakelaka mati eka damu ra Middle Letaba. Ku vuriwa leswaku n’wamapurasi loyi u ake madamu lama nga riki enawini lama khomaka mati ku kondza ma tala, naswona ma sivela mati ku fika eka damu lerikulu.
Mfumo wu ringetile ku nghenelela eka xiyimo xa tiko naswona wu byele n’wamapurasi leswaku a hirimuxa madamu. Hambiswiritano, ku vikiwa leswaku u thole magqweta leswaku ma lwisana na swona. Tanihi hilaha mi swi tivaka hakona, milandzu ya le khoto yi teka nkarhi wo leha naswona yi nga ha ya emahlweni ku ringana malembe yi nga si lulamisiwa.”
Mpimo wa mati edan’wini ra Middle Letaba wu nga ha va wa ha ri ehansi, kambe ku tlakuka kun’wana na kun’wana i ka nkoka eka ndhawu leyi nga lwisana na ku pfumaleka ka mati ku ringana malembe. Eka vanhu va Giyani, leswi swi tisa ntshembo wa leswaku xiphiqo xa mati lexi va langutaneke na xona nkarhi wo leha xi nga hetelela xi antswile.
Loko timpfula ta sweswinyana ti nga si nyika mpfuneto lowu lavekaka swinene, vaaki vo tala a va titshege hi phurojeke ya tiphayiphi ta Nandoni leswaku va kuma mati. Kambe leswi a swi nga enelanga hikuva xilaveko xa mati eka masipala a xi ri ehenhla swinene.
Leswi damu ra Nsami sweswi ri taleke, ku na ntshembo wa leswaku ku titshega hi phayiphi ya Nandoni swi nga hungutiwa, naswona ku hangalasiwa ka mati ku nga antswisiwa eka makaya, mabindzu, na mapurasi. Ku tirhisa mati lawa hi ndlela leyinene, Masipala wa Xifundzhantsongo wa Mopani wu fanele ku hatlisisa phurojeke yo hangalasa mati leyi yaka emahlweni eGiyani, leswaku mphakelo lowu engetelekeke wa mati wu vuyerisa vaaki hinkwavo.
Hambileswi mpfula yi nyikeke ntshembo wo karhi, xiphiqo lexikulu xa ku hangalasiwa ka mati eGiyani ni sweswi a xi si tlhantlhiwa. Hi nkarhi wa riendzo ra sweswinyana emugangeni wa Khakhala, meyarankulu wa Mopani Pule Shayi u vule leswaku xiyenge xo sungula xa phurojeke xi le kusuhi no hela, naswona phurojeke hinkwayo yi fanele ku hetiwa hi Nyenyankulu.
“Phurojeke yin’we yi ta hetiwa hi ti 15 Sunguti, tin’wana ta nkombo tiphurojeke ti ya hela hi ti 21 Nyenyenyani, naswona yo hetelela hi ti 31 Nyenyankulu. Endzhaku ka sweswo, xiyenge xo sungula xi ta hetiwa hi ku helela. Kutani ndzi ta kombela ndzawulo ya mali yi sungula xiyenge xa vumbirhi, lexi nga ta katsa 31 wa miganga eGiyani,” ku vula meyarankulu hi nkarhi wa riendzo ra sweswinyana emugangeni wa Khakhala.