Swibedlele swa mfumo swi langutana na mintlhontlho leyikulu

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Tiko ra Afrika Dzonga loko ri pimanisiwa na matiko ya tikonkulu Afrika ri hluvukile swinene, kambe loko swita eka matiko ya misava i tiko leri ra ha hluvukaka. Swa ha te tano, swiyimo swo biha leswi hlanganaka na vaaki lava pfumalaka swa le mandleni eka miganga ya matiko xikaya swi hlomula mbilu.

Vanhu lava pfumalaka lava va hanyaka na vutsoniwa , kun’we na vanhu lava sweleke ku suka eka miganga ya matiko xikaya, va langutane na mintlhontlho kumbe swiphiqo swo hlawuleka loko swita eku fikeleleni ka vukorhokeri bya rihanyo.

Lembe na lembe hi twa hi swiviko swa swibedlele swo karhi eka miganga ya le makaya, loko ku nga vikiwi hikuva xibedlele xo karhi xi tirha ku ri na nkayivelo wa mati, hi twa hi ku tsotsomba ka mphakelo wa vukorhokeri na thyaka le ri nga nxungeto eka vutomi bya vavabyi exibedlele xo karhi.

Xana i mani loyi a faneleke ku byarhiwa vutihlamuleri? u ta twa mani. Hambiswiritano, vaaki va hehla ndzawulo ya rihanyo na vufambisi bya swibedlele hi mafambiselo yo biha swinene.

Swiyimo leswi nga tsakisiki swiya swi vonaka eswibedlele leswi simekiweke etindhawini ta le makaya laha swivekaka vuhlayiseki na rihanyo ra vavabyi ekhombyeni.

Xibedlele i ndhawu leyi vanhu va faneleke ku kuma vutshunguri eka yona, naswona swi hoxeke ngopfu kuva munhu a ya exibedlele ku ya kuma vutshunguri laha a tlhelaka a vuya a rhwele byin’wana vuvabyi.

a swi na tin’hweti tingari tingani xibedlhele xa Elim, ehandle nyana ka Louis Trichardt, exifundzheninkulu xa Limpopo, xi vikiwile ku va xi karhi xi hlangana na mintlhontlho ya ku pfumaleka ka mati. Swa ha te tano, Lembe leri nga hundza, ku vile na swiviko leswi hangalakeke na swiyenge swa mabulo swa leswaku mindyangu ya vavabyi yi fanele ku tekela maxaka ya vona mabakiti ya mati siku na siku.

Xana hi endla yini hi swona loko xiyimo xi ri hi ndlela leyi? Hikuva vuhlayiseki ni rihanyo ra vavabyi swi va ekhombyeni, ku va swihambukelo swi tirha kahle, ku laveka mati, hambi ku ri ku basisa tiwadi swi lava mati.

N’waxemu, hi n’hweti ya Mhawuri, muteki wa mahungu ku suka eka Ngula ya Vutivi, Vukosi Mathonsi u endzele xin’wana xa swibedlele leswi swi simekiweke etindhawini ta le makaya laha a nga fika a ti vonela hi mahlo xiyimo lexi nga tsakisiki xa xibedlele.

“Xibedlele xa Nkhensani eGiyani xi sungule ku tirha hi lembe ra 2008 laha xi nga languteriwa ku pfuna kwalomu ka dzana wa miganga. Vaaki va kolwe hi yo oxa laha va hehlaka leswaku xibedlele lexi se xi hundzuke ndhawu yo hlayisa switsotswana,” ku vula Mathonsi.

Kasi wun’wana wa vavabyi u vule leswaku u na masiku ya nharhu a ri exibedlele, kambe eka wadi leyi a nga eka yona a nga se vona mutirhi na wun’we wo ta a ta basisa wadi leyi. Laha a nga tlhela a kombeta xo chela thyaka [dustbin] leyi a yi nga hefemuli hi thyaka leri a ri tele ku tlula mpimo.

Ngula ya Vutivi yi tlhele yi burisana na wun’wana wa vatirhi vo basisa exihundleni. Laha a nga kombisa leswaku wadi leyi a yi basisaka i yi kulu swinene naswona u fanele ku langutana na yona a ri yexe, hi hala tlhelo u va a karhi a rhumiwa ku endla mintirho yin’wana leswi endlaka leswaku ntirho wo basisa wu yima exikarhi.

“Wadi leyi ndzi yi basisaka i yi kulu swinene naswona yina na swihambukelo swa 13 na mabavhu leswi ndzi faneleke ndzi langutana na swona nkarhi wun’wana na wun’wana loko muvabyi a heta ku ti pfuna kumbe ku hlamba.

“Hi nkarhi lowu fanaka, swakudya loko swi fanele ku phamiwa, tindhichi ku tlhela ku landza mina leswi endlaka leswaku ntirho wa mina wo basisa wu salela endzhaku. Hi ndlela yin’wana ndzi tirha mintirho yo tala ndzi ri ndzexe,” ku vula mutirhi loyi a nga kombela ku nga tiviwi vito.

Swa ha te tona, loko xipano xa Ngula ya Vutivi xi ti hlanganisa na ndzawulo ya rihanyo ya xifundzhankulu xa limpopo, ndzawulo yi vule leswaku ku na vatirhi vo ringanela exibedlele xa Nkhensani.

“Hi navela ku vula leswaku swihehlo leswi a swi tlakusiwi ro sungula, eku sunguleni swi vile kona laha hi nga swi basisa. Hina madokodela ni vaongori vo ringanela laha exibedlele lexi, a hi switwisisi ku hikokwalaho ka yini na loko vanhu hi va pfulela tibuku ku va kombisa nhlayo ya vatirhi lava hi nga na vona va ya emahlweni va nyadza leswi hi va byelaka, no tlhela va ya emahlweni va vulavula hi ti mhaka ta nkayivelo,” ku vula muvulavuleri wa ndzawulo ya rihanyo Neil Shikwambana.

Hambiswiritano, MEC wa ndzawulo Dokodela Phophi Ramathuba, u vule leswaku lexi nyapfakarisaka xiyimo eka xibedlele lexi i ku va xi akiwile hi ndlela ya mbodza. Eka nkandziyiso wa Ngula ya Vutivi, hi tlhele hi twa rito ra dokodela loyi a hlamusela timhaka ta ku kayivela ka maphilisi exibedlele lexiya, laha a nga vula leswaku tanihi hi madokodela va hlangana na ntlhontlho laha va byeriwaka leswaku va nga lerisi vavabyi ku ya xava tiphilisi hikuva ndzawulo yi ta langutiwa hi ndlela yo biha.

Kasi Leswi swo komba ntsena leswaku vuhlayiseki na rihanyo ra lava sweleke ri le ka nxungeto hikwalaho ka mafambiselo yo biha ya swibedlele swa mfumo.