Byalwa bya le xitangeni byi na switandzhaku

Hi Ntsakisi Gracia Chauke

Muqombhoti i byalwa bya xintu lebyi endliwaka hi mavele, manjanja, comela na mati. Eka manguva lawa, byalwa lebyi byi tala ku endliwa ngopfu-ngopfu hi minkarhi ya minkhuvo ya ndhavuko yo fana na malovolo, muphahlo swin’wana.

Byalwa lebyi a bya ha xavisiwi ngopfu loko ku pimanisiwa na minkarhi ya khale, hikuva vanhu va manguva lawa va tsakela ngopfu byalwa lebyi hlutiweke hi mabindzu lama kulu.

Hambiswiritano, swifundzankulu swo fana na Limpopo, Eastern Cape, hambi ku ri xifundzhankulu xa KwaZulu-Natal, ku nga swifundzankulu leswi nga tala hi matiko xikaya, byalwa bya Muqombhoti bya ha swekiwa no xaviseriwa vanhu, a byo nwiwa ntsena hi minkarhi ya minkhuvo.

Hi nkarhi lowu fanaka, vasweki va byalwa eka miganga ya le makaya, a vo sweka Muqombhoti ntsena, kambe ku na mabyalwa hi ku hambana hambana ya endliwaka, byalwa byo fana na bya Cayoni, Mvhanya na phayini leyi endliwaka hi xihenge.

Swa ha te tano, byalwa lebyi swekiwaka emakaya byi na vuyelo lebyinene ni le byo biha. Hambi sweswi byi nga na xiave eka ku hlayisa ndhavuko va hina, byi tlhela byi va na nkucetelo wo biha eka rihanyo ra munhu.

Vuyelo lebyinene

•Ku swekiwa ka byalwa bya xintu byo fana na Muqombhoti emakaya swi pfuneta ku hlayisa ndzhaka ya ndhavuko na maendlelo, leswi nga swa nkoka swinene tani hi loko swi tlanga xiphemu xa ku hlayisa vutivi na ku hundzisela mindhavuko eka tinxaka leti taka.

•Mindyangu yo tala emakaya lomu ku swekiwaka byalwa, ku va ku ri xikongomelo xo lava ku vuyeriwa na ku endla mali yo kota ku ti hanyisa, leswi tlangaka xiave eka ku hunguta vusweti.

•Ku swekiwa ka byalwa bya xintu no byi xavisa swi kurisa vuxaka exikarhi ka vaaki no va hlanganisa.

Vuyelo byo biha

•Ku swekiwa ka byalwa emakaya swi nga tisa makhombo ya rihanyo. Switirhisiwa leswi nga basangiki kahle swo hlayisela byalwa na ku tirhisiwa ka swiengeteri leswi nga hlayisekangiki swi nga endla leswaku ku hlayiseka switsongwatsongwana leswi nga tisaka nxungeto eka rihanyo.

•Ku hambana na byalwa lebyi humelerisiwaka hi mabindzu lama kulu, byalwa byo swekiwa ekaya byi pfumala vulawuri bya khwalithi lebyi ringaniseriweke, leswi nga endlaka leswaku ku va na switirhisiwa leswi nga fambelaniki naswona minkarhi yin’wana swi nga hlayisekangiki. Leswi swi nga va na nkucetelo wo biha swinene eka rihanyo ra munhu.

Hi nkarhi lowu fanaka, valavisisi lava a va rhangeriwa hi Profesa Eugene Ndebia ku suka eka ndzawulo ya Human Biology eYunivhesiti ya Walter Sisulu, va kumile leswaku mpimo wa le henhla wa Fukuzani ya le nkolweni [Oesophagael Cancer] wu vangiwa hi ku nwiwa ka Muqombhoti [byalwa bya xintu].

Va ringanyeta leswaku ku nwiwa ka Muqombhoti xikan’we na xitsongwatsongwana lexi nga va ka kona eka mavele lawa ya nga hlayisiwangiki kahle swi engetela khombo ra muxaka lowu wa Fukuzani.

“Eka ku endliwa ka byalwa bya xintu, ku cheriwa swilo hi ku hambana hambana na swinyunyeteri, naswona sweswo swi nga ha vanga  xivumbiwa lexi vuriwaka ‘Carcinogenic’ lexi khomisaka Fukuzani, hambi ku ri swibye leswi swi tirhisiwaka ku endla byala hi nkarhi wa maendlelo yo virisa na ku hlayisa swi na nkucetelo.

Kutani, xiphiqo a hi swakudya swa mavele, kambe i ndlela leyi mavele ya hlayisiwaka ha yona, leswaku ya hlayisiwa nkarhi wo tani hi kwihi na leswi engeteriwaka loko ku swekiwa byalwa,” ku vula Ndebia.

Swa ha te tano, wun’wana wa muaki wa muganga wa Menele loyi a nga kombela ku nga tiviwi vito u vule leswaku una malembe yo hlaya a nwa byala bya Muqombhoti naswona byi n’wu khoma kahle hikuva a nga si tshama a vabya hi mhaka ya byona.

“ Swi na malembe yo hlaya swinene ndzi ri karhi ndzi hanya hi byala byo swekiwa ekaya. Xo tsakisa hi byala lebyi hi leswaku byi xavisiwa hi ntsengo wa le hansi naswona a ndzi si tshama ndzi ya pfuka exibedlele hikwalaho ka byona,” a gimeta.