Matiko ya njhekanjhekisana hi ku Cinca ka Maxelo
Hi Ntsakisi Gracia Chauke
Vativi va rihanyo eka nhlengeletano ya COp29 leyi a yi khomeriwe eBaku, Azerbaijan va tlukuse swivilelo mayelana na ku yelana loku kongomeke exikarhi ka ku cinca ka maxelo na rihanyo ra vaaki. Hambileswi ku nga nhlayo yi ntsongo ya matiko lawa boxeke vuyelo bya rihanyo bya ku cinca ka maxelo eka switatimende swa wona swa njhekanjhekisano wa United Nations General Assembly (UNGA), vativi va tsundzuxa leswaku ku tsandzeka ku hunguta ku humesiwa ka khaboni swi xungeta rihanyo ra vanhu emisaveni hinkwayo. Maria Neira, Mulawuri wa Mbango, ku Cinca ka Maxelo ni Rihanyo eka Nhlangano wa Rihanyo wa Misava (WHO), u kandziyise leswaku, “Ku cinca ka maxelo ku khumba ndlela leyi hi humelerisaka swakudya ha yona, ndlela leyi mati lawa hi ma nwaka ya thyakaka ha yona ni moya lowu hi wu hefemulaka,” ku kombisa xilaveko xa xihatla xo lulamisa timhaka leti hlanganisiweke.
EAfrika Dzonga, xiviko xa kusuka eka Lancet xi kume leswaku mintlawa leyi nga sirhelelekangiki, ku fana na tincece na vadyuhari, yi langutane na ku hisa ku tlula mpimo hi 2023—ku fika eka masiku ya tsevu ya ku hisa loko ku pimanisiwa na manharhu hi lembe eka khume ra malembe lama hundzeke. Ku tlakuka loku ka mahiselo ku veka vanhu ekhombyeni ro khomiwa hi mavabyi lama fambisanaka ni ku hisa ni swiphiqo swin’wana swa rihanyo.
Vativi va rihanyo eka COP29 va tlhele va kandziyisa leswaku ku lwisana na ku cinca ka maxelo hi xiviri, i ku lwela rihanyo ra misava hinkwayo. Mulawurinkulu wa WHO, Tedros Adhanom Ghebreyesus, u kombele endlelo leri “kongomisiweke eka rihanyo” eka tipholisi ta maxelo. Mimfumo ya matiko ya fanele ku teka goza hi ku hatlisa ku hunguta ku humesiwa ka khaboni na ku sirhelela vaaki lava nga sirhelelekangiki eka switandzhaku swo biha swa ku cinca ka maxelo, ku katsa na mavabyi, ku pfumaleka ka swakudya, na makhombo ya mbango.
EAfrika-Dzonga, ku andza ka ku hisa na timhaka tin’wana leti fambelanaka na maxelo swi kombisa xilaveko xa xihatla xa magoza yo hlayisa mbango na rihanyo ra vaaki.
